Hoe ons standpunt te bepalen?

(...) De vraag is dus: welke methode moeten we hanteren om ons standpunt te bepalen, zodat het risico van coginitieve dissonantie beheersbaar blijft? Grofweg zijn er drie strategieën te onderscheiden. De eerste strategie is die van de individuele koppigheid. We hebben een mening en blijven erbij. Dat lijkt mooi, want het geeft geestelijke rust. Maar de nadelen zijn groot: we komen onvermijdelijkerwijs in botsing met zowel feiten als meningen van anderen, zodat de cognitieve dissonantie hoog oploopt. Mensen die deze strategie vaak toepassen, worden daardoor bijzonder verongelijkt.

Om de nadelen van de eerste strategie te verkleinen heeft de mensheid vanouds een tweede toegepast, de methhode van de collectieve koppigheid. Iedereen moet hetzelfde denken en wie anders denkt wordt geliquideerd of geestelijk gelijkgeschakeld, soms op subtiele wijze. Dit is de strategie van de meeste wereldgodsdiensten, met name de monotheïstische, van velerlei sekten, en van alle totalitaire regimes. Wat in het Heilige Boek staat is waar en curie, schriftgeleerden of politbureau hebben het monopolie op de interpretatie van die waarheid. De woorden zijn onmiskenbaar: cognitieve dissonantie ten gevolge van meningsverschillen tussen mensen is uitgesloten.

Helaas blijft de andere bron van cognitieve dissonantie intact: botsing met feiten, die des te pijnlijker wordt naarmate men langer collectief koppig blijft. Zowel wereldgodsdiensten als totalitaire regimes doen hun best om ook die bron uit te schakelen, wat gemakkelijk lijkt, omdat men niet van mening mag verschillen met de Autoriteit. Het is flauw eraan te herinneren dat het Vaticaan in 1633 Galilei veroordeelde met het argument dat het heliocentrisme 'absurd, filosofisch onwaar, ketters, en... in strijd is met de Heilige Schrift'. Maar de pointe is als volgt. Pas meer dan vierenhalve eeuw later was men in Byzantium aan de Tiber bereid te erkennen dat men zich had vergist. Ongelijk bekennen hoort niet bij de strategie van collectieve koppigheid. Gelovigen in een heilige leer zullen de doctrine nooit overboord gooien wanneer is komen vast te staan dat ze met de feiten in botsing komt. Hoogstens 'herinterpreteren' ze de leer, zodat ze onder alle omstandigheden kan worden gehandhaafd.

De methode van collectieve koppigheid brengt weinig schade tweeg als ze zich geheel beperkt tot standpunten die er praktisch niets toe doen. Maar bij standpunten die iets met ons leven op aarde te maken hebben, leidt ze tot rampen, want feiten laten zich niet dwingen en overgeleverde normen kunnen contraproductief worden in nieuwe feitelijke omstandigheden. Daarom is voor het bepalen van onze mening over kwesties van belang een derde strategie te verkiezen: de strategie van de wetenschappelijke houding. We zien onze meningen als hypothesen, die best eens onjuist zouden kunnen zijn. Dan wordt het interessant wat anderen ervan denken; misschien hebben zij gelijk en wij niet! Wie er gelijk heeft, wordt overigens niet door onszelf of een ander bepaald, maar, ruwweg gezegd, door de feiten. Daarom loont het steeds vernuftiger methoden te ontwerpen om te achterhalen hoe de wereld feitelijk in elkaar steekt en onze hypothesen te toetsen. Met deze strategie heeft de mensheid enorme vooruitgang geboekt. In culturen waar de eerste twee strategieën overheersen, zien we daarentegen vooral stagnatie en ellende.

De derde strategie, die van de wetenschappelijke houding, kan cognitieve dissonantie niet uitsluiten. Eerder zoeken we het meningsverschil met anderen juist op en lokken weerleggingen door de feiten bewust uit. Maar de strategie maakt cognitieve dissonantie wel beheersbaar en draaglijk, omdat ze aan regels wordt onderworpen, regels voor zindelijke discussie en voor objectief onderzoek. De wetenschappelijke houding vereist enkele deugden, zoals nieuwsgierigheid, creativiteit in het verzinnen van alternatieve visies, tegendraadsheid, intellectuele autonomie, eerlijkheid, respect voor afwijkende meningen, en bereidheid te leren van kritiek, deugden die volgens de methode van collectieve koppigheid juist zouden zijn. Men geeft hoog op van het morele gehalte van de bijbel of de koran. Maar genoemde deugden, die tot vooruitgang leiden, vindt men er niet in bepleit. Integendeel. Jezus zegt: 'Elke plant die mijn Hemelse vader niet geplant heeft, zal uitgeroeid worden' (Mattheus 15:13).

De koran maakt het wat bonter en verschilt in dezen van het christelijke Nieuwe Testament. Wie werkelijk Christus wil navolgen, zal vredelievend zijn en als hij geslagen wordt op de ene wang, de agressor de andere wang toekeren, want Christus predikt het liefdesgebod en stierf aan het kruis voor de zonden der mensen. Mohammed daarentegen was een veroveraar die de vijanden van de islam over de kling joeg, zodat moslims die Mohammed navolgen militant en militair moeten zijn. Het is voor kritische meningsvorming al een catastrofe dat de islam aan moslims verbiedt vriendschap te sluiten met andersdenkenden. 'Gelovigen, kiest niet de ongelovigen in plaats van de gelovigen als vriend', want 'de huichelaars komen in de laagste verdieping van het vuur en gij zult voor hen geen helper vinden', vermaant ons bijvoorbeeld soera 4:144-145. 'Ongelovigen zijn voor jullie de aartsvijand,' zegt vers 101 nog eens voor de duidelijkheid. Vele andere verzen zeggen hetzelfde, want de koran is niet wars van herhalingen en past steeds de retorica van de kapotte grammofoonplaat toe.

Nog bedenkelijker is dat de koran moslims oproept tot een actieve oorlog tegen andersdenkenden. 'Strijdt tegen hen tot er geen verzoeking meer is en de gehele godsdienst alleen God toebehoort,' trompetteert soera 8:39 de moslim in het oor. Het enige lot de andersdenkenden past is de dood. Zo maant soera 9:5" 'Als de heilige maanden zijn verstreken, doodt dan de veelgodendienaars waar jullie hen vinden, grijpt hen, belegert hen en wacht hen op in elke mogelijke hinderlaag.' Bij zo'n strijd mag het best een beetje bloeddorstig toegaan, zoals soera 22:19-21 uitlegt in een anticiperende beschrijving van het hiernamaals: 'Voor hen die ongelovig zijn, worden kleren geknipt uit vuur, terwijl over hun hoofden gloeiend water wordt uitgegoten. Wat in hun buiken en hun huis is smelt daardoor. Voor hen zijn er knuppels van ijzer.' Het zal dus geen verbazing wekken dat koranscholen hun leerlingen niet opvoeden tot kritische meningsvorming in vriendschap en discussie met andersdenkenden. Is het verwonderlijk dat de islamitische landen geen wetenschappelijke revolutie hebben gekend?

Het lijkt misschien merkwaardig dat een godsdienst die meent de enige en echte Waarheid in pacht te hebben, andersdenkenden zo hardhandig wil bekeren. Schijnt de goddelijke Waarheid niet van zichzelf uit in elk menselijk hart, zodat dwang voor bekering onnodig is? Bewijst dus de islamitische aansporing tot oorlog en geweld tegen andersdenkenden dat de islam de Waarheid helemaal niet in pacht heeft, omdat alleen leugens en dwalingen geweld nodig hebben voor hun verspreiding? Ik ken geen moslim die een goed antwoord heeft op deze objectie. Maar we kunnen de koran enige consistentie niet ontzeggen op het metaniveau van strategieën voor standpuntbepaling. Wie de methode van de collectieve koppigheid volgt, moet cognitieve dissonantie met andersdenkenden tot elke prijs vermijden. Je kunt ze beter vermoorden of hun de tong uittrekken voordat ze de kans krijgen hun mond open te doen.

Een democratie kan pas goed werken als bij politici en burgers de wetenschappelijke houding voor het bepalen van een standpunt overheerst. Pas dan is een open discussie over de te volgen gedragslijn mogelijk. Taboes, zoals op onderzoek over fraude bij uitkeringen of over het fiasco van het multiculturele inburgeringsbeleid, passen niet in zo'n houding. Paradoxalerwijze kan men zeggen dat de politiek in een democratie beter functioneert naarmate er minder kwesties gepolitiseerd worden.

Natuurlijk zijn niet alle meningsverschillen wetenschappelijk te beslechten. Soms spelen normen en waarden een cruciale rol en zijn compromissen onvermijdelijk. Maar zelfs bij discussies over normen zijn feitelijke kwesties meestal belangrijker dan men denkt. Wie bijvoorbeeld betoogt dat we een multiculturele samenleving moeten nastreven, doet er goed aan eerst de cultuurverschillen tussen niet-westerse allochtonen en autochtonen in kaart te brengen, en empirisch na te gaan of groepen met dergelijke cultuurverschillen ooit democratisch en verdraagzaam hebben samengeleefd. Het is typerend voor de tweede strategie, die van de collectieve koppigheid, dat men zorgvuldig vermijdt de relevante feiten op te sporen.

Deze overwegingen hebben consequenties voor het onderwijs. Een democratisch land heeft er geen belang bij religieus gekleurd onderwijs te financieren, indien dit betekent dat daardoor de strategie van collectieve koppigheid wordt bevorderd. Eerder moet bij kinderen van jongs af met grote zorgvuldigheid de wetenschappelijke houding worden aangekweekt. Dit betekent niet dat een groot deel van de bevolking moet kiezen voor een loopbaan in de wetenschap; die is alleen weggelegd voor degenen die excelleren in genoemde deugde. Het betekent wel dat een democratische staat wetenschappelijk onderzoek in engere zin in ere moet houden, want daarin wordt een cognitieve houding ontwikkeld die aan iedereen in de samenleving tot voorbeeld kan strekken. Elke burger moet tenminste kunnen beoordelen of politici een wetenschappelijke houding aan de dag leggen en feitelijke kwesties door wetenschappelijk onderzoek laten beslechten.

Is dit nu een betoog voor een kille technocratie? Zo moet het niet worden opgevat, want bij het bepalen van een standpunt speelt vaak ook engagement met normen en waarden een rol. Dit engagement is niet geheel te herleiden tot feitenkennis, ook al zal kennis van de relevante feiten de betrokkenheid sterk bevorderen. Het is tevens een kwestie van het hart en van verbeeldingskracht, van inlevingsvermogen en van liefde voor anderen. Hier is dus de uitdaging voor de politicus: een diepgevoelde betrokkenheid met mensen en een normatieve oriëntatie op waarden te paren aan een open mind en een wetenschappelijke houding.

Uit: Atheïstisch manifest en De onredelijkheid van religie - Herman Philipse
Pag. 119-124
2004 Uitgeverij Bert Bakker Amsterdam
Bestellen?