Het lot bepaalt - ook in de parlementaire democratie?

Ruim tweehonderd jaar geleden, ten tijde van de Amerikaanse en Franse revolutie, ontstond ons prachtige stelsel van verkiezingen. Inmiddels is er algemeen kiesrecht voor mannen en vrouwen. De parlementaire democratie is, zoals Churchill zei, het minst imperfecte systeem. Toch heerst er onvrede over dit politieke bestel . Het vertrouwen in de politiek is behoorlijk gedaald. Is onze parlementaire democratie op haar grenzen gestoten? De socioloog Willem Schinkel houdt in zijn boek De nieuwe democratie (2012) ons vertrouwde politieke systeem tegen het licht, dat het naar zijn idee steeds meer moet afleggen tegen de financiële markten en de macht van de massamedia. Hij pleit voor een nieuwe politisering in de vorm van een nieuwe Raad van State als bron van kritische tegenkracht. De Duitse filosoof Jürgen Habermas spreekt in (email)interviews naar aanleiding van het in ontvangst nemen van de Erasmusprijs op 6 november over radicaliserende burgerprotesten tegen ontoereikende kansen om aan het democratisch proces deel te nemen. Hij pleit in dit verband voor (internationale) solidariteit. En David van Reybrouck, bekend geworden door zijn bestseller Congo, een geschiedenis (2010), waarvoor hij zowel de AKO Literatuurprijs als de Libris Geschiedenis Prijs won, ziet in loting een mogelijkheid om het verworven recht op zeggenschap op een eerlijker manier te verdelen. In zijn net uitgekomen pamflet Tegen verkiezingen wil hij aantonen, dat loting de beste manier is om te vermijden dat alleen wie geld, diploma’s of connecties heeft, werkelijk recht van spreken heeft.

D66 heeft in Nederland voorstellen voor hervormingen gedaan, zoals een districtenstelsel, een gekozen premier en referenda, waarvan het laatste door populistische partijen is opgepikt. Veel soelaas heeft dat niet gegeven. De laatste jaren is de politieke constellatie in Nederland met enige kunstgrepen in stand gehouden. Eerst door het sluiten van een akkoord met een onbetrouwbare gedoogpartner, vervolgens
door het sluiten van een coalitie tussen tegenstanders in de verkiezingscampagne en het maken van begrotingen met drie oppositiepartijen. Verkiezingen lijken niet langer een mandaat op te leveren voor een stabiele regering. Hoogstens voor minderheidskabinetten. Of de PVV, de SP en de PvdD zouden samen de klus moeten gaan klaren, als ze nog een beetje groeien tenminste. De vraag is of het traditionele partijenstelsel nog wel is opgewassen tegen de macht van economie en media. David van Reybrouck vindt van niet. Hij spreekt van een ‘democratisch vermoeidheidssyndroom’ en zou vertegenwoordigende lichamen als de senaat liever willen samenstellen door loting, zoals dat in het antieke Athene gebeurde.

Volgens Van Reybrouck voldoet het recht om eens in de vier jaar te stemmen in onze moderne samenleving niet meer. We kunnen van dag tot dag, van uur tot uur, van minuut tot minuut volgen wat er overal gebeurt. We kunnen daarover constant onze meningen uitwisselen. Maar we mogen pas na vier jaar weer voor politici kiezen die vervolgens verlamd zijn door de kieskoorts voor vier jaar later en derhalve in de tussentijd elkaar in gijzeling houden en niet echt iets durven te doen. De parlementaire democratie heeft heel behoorlijk gefunctioneerd, maar nu zit de sleet erin. Er zijn in het tijdperk van de sociale media verfijndere vormen van representatie denkbaar. Ironisch is dan wel dat Van Reybrouck teruggrijpt op een vorm van vertegenwoordiging die al ver voor de achttiende eeuw in gebruik was. In de stadstaat Athene werden in de vijfde en vierde eeuw voor Chr. de meeste publieke functies door loting ingevuld. In de Renaissance gebeurde dat ook in Italiaanse stadstaten als Florence. Maar Van Reybrouck haalt ook voorbeelden uit de actualiteit aan. In IJsland hebben 25 burgers in vier maanden tijd een nieuwe grondwet geschreven die vervolgens met 70 procent van de stemmen door de bevolking is goedgekeurd. In Ierland zijn 66 ingelote burgers en 33 partijpolitici samen bezig een aantal artikelen uit de Grondwet te herschrijven. Het gaat daarbij om onderwerpen die electoraal erg gevoelig liggen, zoals het homohuwelijk en godslastering, en die partijpolitiek moeilijk zijn op te lossen. En dan is er natuurlijk de juryrechtspraak in de VS. Middels het systeem van loting zou de kloof tussen bestuurders en bestuurden veel kleiner kunnen worden. Van Reybrouck zegt dat zelf ondervonden te hebben bij de werking van de Belgische ‘burgertop’ G1000: duizend burgers door loting bijeen gebracht die de slepende formatiecrisis bespraken. Daaruit werden 32 mensen geselecteerd die nog steeds bijeenkomen om met elkaar te praten over waar het met België naar toe moet. Op die manier wordt het engagement van ‘gewone mensen’ benut. Deze beweging heeft zeker geen antiparlementaire inslag. Van Reybrouc stelt – misschien in tegenstelling tot wat de titel van zijn pamflet doet vermoeden – loting niet tegenover verkiezingen. Ze kunnen elkaar juist aanvullen. Op deze manier worden burgers weer bij de politiek betrokken. Zo wordt het ouderwetse representatieve systeem gecorrigeerd. Van Reybrouc stelt vast, dat het niet langer mogelijk is tegelijkertijd een hoger belang te dienen én een kortetermijnbelang, zoals dat heden ten dage in de media, in de bankenwereld en in de politiek gebeurt. Dat leidt tot een dolgedraaid casino beleid. Een huis van roulerende gelote burgers zou daar rust in kunnen brengen. Een chambre de réflection, samengesteld op basis van loting. Het algemeen kiesrecht heeft de basis gelegd voor de naoorlogse waarborgstaat, maar we komen nu in een nieuwe fase, schrijft Van Reybrouck. We hebben stemrecht maar we verlangen nu ook spreekrecht. Peilingen hebben daar niets mee te maken. Die meten niet langer de buitentemperatuur, ze zorgen voor opwarming en krijgen daarmee een onbedoelde sturende werking. Wel zijn er experts nodig die burgers kunnen informeren. We hebben allemaal behoefte aan werkelijke informatie, een soort van Teleac. En er zijn burgers genoeg die niet alleen aan de zijkant willen roepen maar zich ook daadwerkelijk willen verdiepen in zaken van belang, en zo hun steentje willen bijdragen. Daarbij kunnen ze zich inmiddels bedienen van steeds meer verfijnde software programma’s zoals Instavibe en Synthetron, waardoor duizenden mensen tegelijk over een voorstel kunnen meepraten en meebeslissen. Aldus David van Reybrouck.

Inspraak, medezeggenschap, participatie, het zijn termen die te pas en te onpas gebruikt zijn. Maar het moet gezegd: Van Reybrouck heeft zich zelf uitstekend verdiept in de geschiedenis van parlement en loting en de gebreken van ons huidige stelsel. Enerzijds erkent hij de toenemende behoefte van de gewone man en vrouw aan recht van spreken, anderzijds wil hij op een andere manier vorm aan die behoefte geven dan populistische partijen dat doen. Participeren betekent bij hem ook werkelijk deelnemen in plaats van dat het alleen maar een uiting van afkeer is, of juist een eufemisme voor bezuinigen en schrappen in sociale voorzieningen. Het betekent bij hem werkelijk meedoen, werkelijk meedenken in een democratie, een vorm van slow democracy in plaats van maar wat te roepen in de waan van de dag. Zo zou er een kamer van gelote burgers kunnen komen naast een kamer van gekozenen. Door loting bij elkaar gebrachte burgers zouden – gesteund door experts – een wet kunnen opstellen over een gevoelig thema, zoals de asielwet. Op lokaal niveau kan de burger als ervaringsdeskundige betrokken worden bij ruimtelijke ordening, niet als de maquette al af is, dus geen ja of nee, als het maar ja is, maar van het begin af aanbetrokken bij het ontwerp. Enzovoort. Is dat utopia fantastica? Zijn het verzinsels van een naїeve schrijver? Een andere auteur, Christiaan Weijts, geeft in zijn roman Euforie aan tot wat voor een architectonische wangedrochten zo’n gedemocratiseerd denkproces kan leiden. Hoe dan ook. De denkbeelden van Van Reijbrouck verdienen het besproken te worden. Denken erover is nodig, voordat de kwalen van de parlementaire democratie zoals ze in de eenentwintigste eeuw tot uiting komen, uitgroeien tot een werkelijk structurele ziekte.