De hoop op iets beters houdt mensen gaande

In oktober 2013 verdronken 400 vluchtelingen voor de kust van het Italiaanse eiland Lampedusa. Ook afgelopen week kapseisden weer twee schepen, onderweg van Libië naar Italië. De Italiaanse marine en andere schepen in de buurt wisten een groot aantal van de opvarenden te redden. Tegen de zin eigenlijk van Salvini van de Lega Nord-partij, die deze uitstroom vanuit Afrika onmiddellijk wil stoppen en geen geld meer wil uitgeven aan dit soort reddingsacties. Twee dagen later dreigde Fritsma van de PVV met een motie van wantrouwen tegen Teeven van wegen het plotseling toegenomen aantal asielzoekers in Nederland en eiste dat ons land de EU verlaat om zo weer baas te worden over de eigen grenzen. In zijn roman La Superba (2013) vertelt Ilja Leonard Pfeiffer de verhalen van migranten, o.a. van zo’n bootvluchteling. Hij kreeg er - ook de afgelopen week – de Libris Literatuur Prijs voor, en zei naar aanleiding daarvan in een interview, dat hij geen simplistische boodschap had willen geven. Met zijn verhalen over verschillende soorten migranten, in diverse tijdsperioden, wil hij de complexiteit van het probleem laten zien die niet zo gemakkelijk is te vangen in een paar eenvoudige politieke slogans. Christine Otten publiceerde in diezelfde week haar roman Rafaël, een waar gebeurde liefdesgeschiedenis tussen een Tunesiër en een Brabantse, waarvan de eerste via de nodige ontberingen naar en op Lampedusa zijn geliefde weer wist te bereiken.

La Superba is een weergaloze roman. Een ode aan Genua waarheen de schrijver zes jaar geleden op de
fiets is vertrokken, een tocht die hij beschrijft in Filosofie van de heuvel (2009). Daar in Genua, sinds de Middeleeuwen La Superba – ‘de hoogmoedige’’ – geheten, leidt hoofdpersoon Leonardo, alter ego van de schrijver, het leven van een noordelijke luxe migrant. Hij komt in aanraking met verschillende aspecten van migratie. In cafés en op terrassen van de binnenstad, een labyrint van stegen en nauwe doorgangen, ontmoet hij migranten uit alle windstreken. In ruil voor een borrel vertellen ze hun verhalen. Zoals de oude Brit Don die onder het genot van veel alcohol zijn levensgeschiedenis vertelt, een eindeloze reeks verzonnen verhalen. We horen het verhaal van Djibi, een Senegalese migrant, die na een barre tocht naar Libië de oversteek naar Lampedusa waagt. De vluchtelingengroep wordt geplunderd en uitgebuit door de ‘helpers’. Alleen de sterksten overleven. Motor voor alle migranten is hun verbeelding. Eens zal het beter worden. Dat gold ook voor de Italianen die begin vorige eeuw vanuit Genua de oceaan overstaken naar La Mercia. In totaal twintig miljoen gelukszoekers. Leonardo verdiept zich in hun omstandigheden en lot als voorbereiding op het schrijven van een toneelstuk daarover voor een plaatselijke theatergroep. De oversteek was ook voor hen een helletocht die ze konden verdragen vanuit het geloof dat hun exodus zou uitmonden in het paradijs van één van de twee Amerika’s. Berooid en geradbraakt kwamen ze aan in de nieuwe wereld , waar ze hun leven opnieuw moesten bevechten op weer andere uitbuiters. Ook toen waren er de ronselaars die gouden bergen beloofden. Ook toen stierven velen onderweg door ziekten of schipbreuk. Voor de overlevenden bleken ook toen de gouden bergen in veel gevallen een fata morgana. Hoop doet leven. Luchtkastelen houden mensen op de been.

Pfeiffer goochelt met een wirwar van verhalen, fantasieën en illusies. La Superba is een vernuftig spel met verbeelding en werkelijkheid. Betoog en verhaal, gebaseerd op een wandeling door de stad, keek de classicus af van de antieke redenaars. Maar Pfeiffer gebruikt deze klassieke truc met veel elegantie en op een bijzonder geestige manier. Zijn verbeeldingskracht is ongebreideld. Hij is erudiet maar ook banaal. Zijn taal is als schuimend droesem in een wijnvat, tintelende prosecco in een kristallen glas. Hij schrijft in een mateloze stijl genotzuchtig proza. De roman begint met “Het mooiste meisje van Genua werkt in de bar met de Spiegels”. La Superba is een spiegelpaleis, Genua een stad waar schijn bedriegt. Een wereld vol illusies, die mensen gaande houden. Ondertussen deconstrueert Pfeiffer zijn roman voortdurend door het verhaal te presenteren aan ‘een vriend’ als materiaal voor een nog te construeren verhaal. Zo kan hij ook zijn eigen illusies en fantasiewereld – met de nodige zelfspot - becommentariëren.

De AKO Literatuurprijs en de Vlaamse Gouden Boekenuil, waarvoor hij ook genomineerd was, ontgingen Pfeiffer. Ook deze derde keer had de hoofdprijs gemakkelijk aan hem voorbij kunnen gaan gelet op de concurrentie van Stefan Hertmans (Oorlog en terpentijn – over Wereldoorlog I) en Gelukkige slaven van Tom Lanoye (voor de derde keer Libris genomineerde). Maar hij won de 50.000 euro terecht met een labyrintische roman over een probleem van alle tijden, waarvan een oplossing niet dichterbij komt met simplistische leuzen.

In mei 2011 breekt er een opstand uit op Lampedusa, waar meer dan 35.000 asielzoekers in barre omstandigheden bivakkeren. Otten verhaalt in haar roman Rafaël hoe de Tunesiër Nizar wordt aangewezen als de aanstichter daarvan en op Sicilië berecht zal worden, terwijl zijn Winny terugkeert naar Nederland om te bevallen. Beiden hadden elkaar in Griekenland ontmoet. Otten benadrukt in haar verhaal vooral de veerkracht, moed en vitaliteit van beiden. Ik vrees dat de motie van wantrouwen van Fritsma en zijn eis aan onze regering om uit de EU te treden zulke grensoverschrijdende Romeo en Julia verhalen niet zullen kunnen tegenhouden. De hoop op iets beters, op geluk houdt mensen gaande. De staatssecretaris richt zich in zijn maatregelen naar aanleiding van de plotselinge toename van asielzoekers in Nederland overigens vooral tegen de praktijken van mensensmokkelaars. De filmrechten van het Nizar-Winny verhaal zijn inmiddels al aan producent Rinkelfilm, die ook de speelfilm over Lucia de B. maakte, verkocht. Het wordt een in Europees verband opgezette productie.