Groeiende ongelijkheid

De Franse econoom Thomas Piketty schreef zijn Le Capital au XXIe siècle (2013) op het juiste moment. Van de Engelse vertaling (maart 2014) waren in Engeland en de VS binnen een maand 200.000 exemplaren verkocht. Piketty werd een superstar op Amerikaanse tv kanalen. Begin 2015 verschijnt de Nederlandse vertaling van wat wel Het nieuwe Kapitaal wordt genoemd, maar dan leesbaar. Daarvoor nog is Piketty uitgenodigd in de Tweede Kamer. Zijn uitgebreide onderzoek naar groeiende inkomensongelijkheid in de negentiende eeuw en nu wordt ter rechter zijde van de PvdA met argusogen bekeken. Vooral VVD en PVV hebben meer op met Ayn Rand (1905-1982) die in de jaren zestig en zeventig in de VS opschudding veroorzaakte met haar aanval op altruïsme en pleidooi voor ‘ethisch egoïsme’. Ze was voorstandster van weinig tot totaal geen bemoeienis van de overheid. Toneelgroep Amsterdam speelt nu een indrukwekkende voorstelling op basis van haar roman The fountainhead (1943).

Na jaren lang in anonimiteit vele oude en nieuwe vermogens- en inkomensstatistieken te hebben
verzameld en geanalyseerd heeft de 43-jarige Piketty met zijn gelijkheidsstudie in één klap wereldroem vergaard. Door vriend en vijand is hij tot een klassieker gebombardeerd, zoals destijds Keynes overkwam. In beide gevallen wordt het oordeel eerder geveld op basis van politieke overtuigingen dan op grond van steekhoudende argumenten. Linkse economen als Paul Krugman putten zich uit in loftuitingen voor Piketty’s werk, terwijl economen van rechtse signatuur hem bestempelen als de moderne Marx en als huiseconoom van president Hollande. Dat zijn studie zoveel aandacht heeft gekregen in de VS heeft ongetwijfeld te maken met de grootste recessie in tachtig jaar en de excessen in de financiële crisis, die veel Amerikanen aan het twijfelen hebben gebracht over de Amerikaanse Droom, volgens welke iedereen vooruit kan komen in het leven als hij of zij maar hard genoeg werkt. En in het meer egalitaire Europa brokkelen sociale voorzieningen, pensioenen en werkgelegenheid af, waardoor meer mensen met afgunst kijken naar rijke landgenoten en protesteren tegen gouden handdrukken en exorbitante bonussen.

Toen de Berlijnse Muur viel, was Piketty achttien jaar oud. In een interview met Vrij Nederland maakt hij duidelijk, dat hij geen enkele sympathie voor of heimwee naar communistische regimes voelde. Hij zag de lege winkels in het Oostblok en besefte dat we particulier bezit nodig hebben, voor economische doelmatigheid, en voor onze persoonlijke vrijheid. Niettemin komt hij op basis van zijn economische analyses tot de conclusie, dat in het kapitalisme de rijken alsmaar rijker worden en de armen armer. Net als in de negentiende eeuw. Alleen in de dertig jaar na 1945 nam de ongelijkheid af, waardoor er een middenklasse met enig bezit kon ontstaan. Piketty’s op veel cijfermateriaal gebaseerde theorie komt erop neer, dat rendement op kapitaal groter is dan de economische groei en de stijging van de inkomens uit arbeid (4 tot 5 tegenover 1,5 %). In de meeste West-Europese landen is 60 % van het totale vermogen in handen van 10 % van de bevolking, terwijl de onderste helft van de bevolking niet meer dan 5 tot 10 % van het totale vermogen bezit. In de VS is dat 75% voor de 10 % rijksten en 2 % voor de onderste helft. In Nederland is de inkomensongelijkheid relatief laag, maar de WRR (Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid) waarschuwde in haar rapport van 4 juni j.l. voor een al te grote inkomensongelijkheid. Ook het IMF en andere internationale organisaties hameren de laatste tijd op de economische en sociale schade van grote welvaartsverschillen. IMF-directrice Christine Lagarde sprak op een conferentie over het kapitalisme in de City van Londen over het feit dat het kapitalisme er steeds minder voor iedereen is. Anderen hadden het over de noodzaak van een nieuw soort kapitalisme: het inclusieve kapitalisme of het kapitalisme voor iedereen. Steek je geld in bedrijven met een visie voor twintig jaar in plaats van voor twaalf weken, luidde het devies aan beleggers.

Om schadelijke inkomensongelijkheid te voorkomen acht Piketty een progressieve kapitaalbelasting nodig. En openbaarmaking van alle banksaldi in de hele wereld (Zwitserland voorop). In de Europese Unie een kapitaalbelasting van 0 % voor vermogens onder de 1 miljoen, 1 % voor vermogens tussen de 1 en 5 miljoen, en 2 procent voor daarboven. Zo’n maatregel acht hij ondenkbaar zonder verdere politieke integratie. Geen belastingconcurrentie meer tussen de lidstaten en multinationals mogen niet langer aan de fiscus ontsnappen.

Dit alles is natuurlijk een doorn in het oog van rechts-liberale partijen. Wientjes vond dat de WRR de plank had misgeslagen met haar rapport. De VVD reageerde als door een adder gebeten op de analyse en voorstellen van Piketty. Onlangs sprak Yaron Brook, directeur van het Ayn Rand Institute in Californië, in het Crea-gebouw in Amsterdam. Hij gruwelt van Piketty’s idee om grote inkomensongelijkheid te bestrijden. Als vurig verdediger van Rand’s gedachtengoed , ook wel ‘objectivisme’ genoemd, pleit hij voor verregaande individuele vrijheid en autonomie. Martin Bosma ziet Rand’s werk als inspiratiebron, en Mark Rutte noemt haar de ‘grote geest’ van zijn liberalisme. Volgens Brook heeft niet het kapitalisme de groeiende ongelijkheid en de crisis veroorzaakt maar juist de bedilzieke overheid. De overheidsregulering heeft gefaald. Het kapitalisme werkt gewoon. Het heeft een einde gemaakt aan ons miezerige leventje van arm boertje. Hij hield bij Crea een gloedvol betoog om de waarde van het kapitalisme uit te leggen. De vrije markt kan en zal zichzelf reguleren, puur uit eigen belang. Hij is mordicus tegen een verzorgingsstaat. Niemand heeft de plicht om voor een ander te zorgen. We moeten af van de gedachte dat iemand die zichzelf wegcijfert goed is, en degene die winst maakt slecht. Rand’s gedachtengoed druist in tegen het christendom, tegen het gelijkheidsdenken in Europa, tegen het confusianisme in Azië. We zijn er het beste aan toe, als iedereen zijn eigenbelang nastreeft. Voor Brook is het ‘objectivisme’ de ware filosofie van de liefde. Alleen door mensen met rust te laten, kunnen ze vooruitkomen en hun dromen realiseren.

Oud-Denker des Vaderlands, Hans Achterhuis, beschouwt Ayn Rand als moeder van het neo-liberalisme. In zijn boek De utopie van de vrije markt (2010) bespreekt hij Atlas Shrugged, die andere omvangrijke roman van Rand, die in 1926 vanuit Petersburg naar de VS was geëmigreerd. Als meisje had ze de Russische Revolutie meegemaakt. Eenmaal in de VS ontwikkelde ze een utopie van het kapitalisme. Atlas Shrugged, door Achterhuis het ‘Kapitalistisch Manifest’ genoemd, geldt in de VS als het meest invloedrijke boek na de bijbel, en is de grote leidraad voor bijvoorbeeld de Tea-Party. Rand creëert daarin een kapitalistische samenleving waarin elke relatie een marktrelatie is. Hebzucht is goed en altruïsme uit den boze. De roman is in 2011/2012 in twee delen verfilmd. Het derde deel zou in 2014 moeten uitkomen. Fountainhead is al in 1949 verfilmd. Toneelgroep Amsterdam speelt nu, in het kader van het Holland Festival, een bewerking van dit verhaal, waarin het gaat om twee architecten, waarvan de één weigert concessies te doen aan opdrachtgevers en de ander kiest voor commercieel succes en maatschappelijk aanzien. Vrijheid, onafhankelijkheid en autonomie tegenover afhankelijkheid, opportunisme, toegeven aan het compromis. Modernisme tegenover traditie. Daar doorheen speelt een liefdesgeschiedenis waarin dezelfde tegenover elkaar geplaatste ideeën een rol spelen. In de roman van zo’n 800 pagina’s, met vele personages en een vertelde tijd van twintig jaar, is het duidelijk waar de sympathie van Rand ligt. Bij de egoïstische vrijheid. Zij idealiseert egocentrisme en beschimpt solidariteit, die alleen maar wederzijds bederf teweeg brengt. Regisseur Ivo van Hove heeft van de ideeënroman meer een spel van mensen van vlees en bloed gemaakt. In een subliem decor. Hij legt de nadruk op het dilemma van de kunstenaar: trouw aan zichzelf blijven of doen wat het publiek wil. En hij brengt niet zo’n schematische tweedeling aan als Rand doet. In dat opzicht beviel de toneeluitvoering mij beter dan het boek.

De voorstelling maakte me ook duidelijk, waarom de fascinatie van een PVV-man als Bosma voor Ayn Rand op twee benen hinkt. Zijn egoïsme (in de betekenis van Rand) geldt met name ‘vreemdelingen’. Zijn andere been rust voor een (groot) deel op wat Rand als de verderfelijke tegenpool daarvan beschouwt.