Poshlost (II)

Enkele jaren geleden maakte ik dankbaar gebruik van het Russische woord poshlost zoals mij dit bekend was van de schrijver Nabokov, om precies te zijn uit het interview met hem in The Paris Review van 1967, opgenomen in de interviewbundel Strong Opinions (voor wie dat boek ergens aantreft: twijfel geen moment en koop het!). Ik wendde mij tot deze term naar aanleiding van de 'Auschwitz' poster-actie van de NS, waarin een link werd gelegd tussen de Jodenvervolging en de huidige kritiek op de intolerante en extreme kanten van de Islam. Voor een beter begrip verwijs ik naar het stuk zelf, maar graag herhaal ik de omschrijving van poshlost die Nabokov hanteert:

'Poshlust, or in a better transliteration, poshlost, has many nuances, [...]. Corn trash, vulgar clichés, Philistinism in all its phases, imitations of imitations, bogus profundities, crude, moronic, and dishonest pseudo-literature - these are obvious examples. Now, if we want to pin down poshlost in contemporary writing, we must look for it in Freudian symbolism, moth-eaten mythologies, social comment, humanistic messages, political allegories, overconcern with class or race, and the journalistic generalities we all know. [...] Poshlost speaks in such concepts as "America is no better than Russia" or "We all share in Germany's guilt."' [Strong Opinions, blz.101]

Nabokov gebruikt het begrip voor zowel literatuur als voor meer algemene uitlatingen betreffende maatschappij en politiek. Waar het de literatuur betreft deel ik zijn mening niet altijd - wat uiteraard losstaat van mijn diepe bewondering voor een van de grootste schrijvers van de 20e eeuw - maar dat neemt niet weg dat het woord voor mijn eigen gebruik uitermate bruikbaar is gebleken. Ik hanteer het woord regelmatig in dialoog met mijzelf, als ik iets lees, zie of hoor. Maar meestal heeft dat betrekking op die tweede toepassing: poshlost als ontmaskering van een zogenaamd diepzinnige uitlating die niets anders is dan een cliché, een banaliteit verpakt als een origineel denkbeeld, een weinig verholen onkunde waar het op werkelijk intellect aankomt.

Voor alles is poshlost als begrip uitermate handig om het kaf van het koren te scheiden en om de verschrikkelijke nivellering tegen te gaan waarvan we de laatste decennia getuige zijn.
Een voorbeeld van poshlost noemde ik reeds aan het begin naar aanleiding van mijn eerdere stuk: de neiging om alle islam-kritiek op één lijn te stellen met de Jodenvervolging tussen 1933 en 1945. Maar er zijn legio voorbeelden, die lopen van het meest banale tot uitspraken van intelligente mensen van wie je beter zou verwachten. Om bij het banale te beginnen: Tijdens mijn jaren als docent Nederlands als Tweede Taal - de boeken NT2 zijn doortrokken van een politieke correctheid waar je helemaal wee van wordt - trof ik in het hoofdstuk over de passieve vorm als een van de voorbeeldzinnen: 'Ook in Nederland worden kleine kinderen in de gevangenis gezet'. Ongelooflijk maar waar. Veel vaker worden we getrakteerd op diepzinnig bedoelde opmerkingen die Bush en Blair op één lijn stellen met Bin Laden, Ahamadinejad en Saddam Hoessein. Ik denk niet dat Nederland hierin veel verschilt van Australië of andere westerse landen. Zo zei een van mijn toenmalige collega's enkele jaren geleden dat hij 'heel wat meer achting had voor de leiders in het Midden-Oosten dan voor de leiders van de VS'. Onnodig te zeggen dat een dergelijke platitude a] niet nader werd toegelicht en b] alom met instemming werd begroet.

De afgelopen week raakte ik in hevige discussie met de voorzitter van mijn plaatselijke filosofieclub die in een flink staaltje fisking bij hoog en bij laag (en ondanks kritiek van meerdere kanten) bleef volhouden dat alle ellende in het Midden-Ooosten wordt veroorzaakt door 'christelijk en joods fundamentalisme'. En dat uit de mond van een Universiteitsdocent filosofie, zegt natuurlijk helemaal niets, ik weet het.

Maar het komt ook van hogerop. Zo treffen we poshlost aan bij een gerespecteerde organisatie als Amnesty International, waar men nog niet zo lang geleden Guantanamo Bay vergeleek met de Gulags onder Stalin. Verplichte cursus Gulag van Anne Applebaum zou ik zo zeggen. Een ander voorbeeld is de voormalige Australische premier Paul Keating die zijn opvolger en grote vijand John Howard vergeleek met Hitler, dit puur vanwege het vreemdelingenbeleid. Zelfs de inmiddels al jaren in Australië woonachtige Nobelprijswinnaar J.M. Coetzee maakte een flinke uitglijder toen hij het anti-terrorisme beleid van John Howard enkele jaren terug vergeleek met het Zuid-Afrika ten tijde van de apartheid. Met name dat laatste ervaarde ik als een grote deceptie want ik heb veel bewondering voor de schrijver van Disgrace en voor de intelligente persoon Coetzee die ik in interviews heb aangetroffen. Alle 'schrijvers' en 'intellectuelen' die een directe parallel trekken tussen de nazi's en het Israelische optreden tegenover de palestijnen laat ik maar buiten beschouwing, want voor je het weet is het eind zoek.

De teneur van dit alles is natuurlijk dat we vooral continu naar onszelf moeten kijken en ons in een niet-aflatend schuldbesef moeten wentelen. Erger: we dienen terwijl we dit doen vooral de ogen te sluiten voor ongewenste praktijken, niet alleen elders in de wereld maar vooral onder onze eigen neus, dit alles onder dat aan poshlost onderhevige begrip 'de multiculturele samenleving'.

Ik schreef ooit een stuk getiteld Superieure beschaving. Naast veel bijval word je op zo'n stuk uiteraard aangevallen want volgens velen hebben wij niets om ons superieur over te voelen. En precies daar begint alle ellende. Ik zal de laatste zijn om te beweren dat de westerse maatschappij in zijn algemeenheid zonder gebreken is, verre daarvan. We hebben met zijn allen altijd nog te leren. Maar als het op de som der delen aankomt is de westerse maatschappij superieur aan andere samenlevingen. Ik vind het een teken van beschaving dat je iemand niet direct ophangt als deze persoon een - door beide partijen gewenste - sexuele handeling begaat waar jij het niet mee eens bent (dat feit op zich alleen al!) of wanneer deze persoon een in jouw ogen beledigende opmerking maakt over de hogere macht waar jij toevallig wel, maar anderen in het geheel niet in geloven. Om over de aberraties van de Communistische paradijzen nog maar te zwijgen, waar het 'beledigen' van de zonder enige uitzondering aan grootheidswaanzin lijdende 'grote leiders' het risico inhoudt van een jarenlange opsluiting, van China en Noord-Korea tot het zo vertroetelde Cuba.

Ondanks alle gebreken is onze westerse samenleving de beste die er op de wereld te vinden is. Ik sta er niet vaak genoeg bij stil, maar ik ben uitermate dankbaar dat ik in een land leef waar de autoriteiten mij met rust laten waar het de invulling van mijn leven betreft, in alle opzichten. Niet vreemd dat wereldwijd zo'n beetje iedereen droomt van een vrij bestaan in het Westen. Het ergste van alles is natuurlijk dat de nivellering die door de wijdverbreide poshlost wordt aangewakkerd al diegenen die het wereldwijd wat slechter hebben getroffen geen stap dichter bij een beter bestaan brengt; wij zijn tenslotte net zo erg als de rest, dus de angel om verbeteringen aan te brengen wordt weggenomen. Ik ga hier geen harde uitspraken doen maar een goede verstaander heeft maar een half woord nodig. En ik hoop dat de lezer het met mij eens is dat de conclusie die daaruit kan worden getrokken een uitermate trieste is.

Lees hier deel 1: Poshlost

Kees Bakhuyzen