Moderne ruïnes

Afgelopen zomer kwam ik in Macedonië aan het meer van Ohrid, op een steenworp afstand van de grens met Albanië, een immens vervallen hotel tegen met een prachtig uitzicht op het meer. Het lag er volkomen verlaten bij. Ontmaskerd. Ten prooi aan verval en bederf. Communistische leiders van destijds hadden er zich laten fêteren. Op één of andere manier intrigeren deze ruïnes. Het zijn stille getuigen van leven en neergang. Er zijn de laatste tijd een aantal fotoboeken uitgegeven met prachtige maar ook verontrustende plaatjes van verlaten gebieden, steden, dorpen, huizen en andere gebouwen, overal ter wereld. Ze roepen vragen op. Wat is hier gebeurd? Hoe lang is dat geleden? Wie heeft hier gewoond of gewerkt?

De schellen vallen bijvoorbeeld van je ogen als je het lijvige en rijk geïllustreerde boek van Frédéric Chaubin doorbladert: CCCP (Cosmic Communist Constructions Photographed -2011). Daarin doet hij
verslag van zijn ontdekkingstocht door het voormalige Sovjetrijk. Van Kazachstan tot Estland en van Macedonië tot Turkmenistan. Langs luchthavens, hotels, universiteitsgebouwen, stadions, kantoren, tv-torens, ambassades en sanatoria. Het gaat hier niet alleen om verlaten gebouwen. Het merendeel vertegenwoordigt de moderne sovjet architectuur van vlak voor de ineenstorting van het imperium, geïnspireerd op de constructivisten en suprematisten uit het begin van de twintigste eeuw èn op moderne westerse architecten. Foeilelijk ziet het eruit, maar wanstaltig wordt hier wonderlijk mooi. Het zijn sublieme monsters, megastructuren in beton , de stille getuigen van een verband dat niet meer bestaat.

Wie over de Balkan reist, komt nog overal ruïnes tegen. Niet alleen de tekens van vervallen communistische macht, maar vooral de restanten van beschoten huizen en gebouwen uit de tijd dat de deelrepublieken van het Joegoslavische rijk onafhankelijk werden en hun territorium opnieuw afbakenden. In dat proces zijn ook veel woningen verlaten door bevolkingsgroepen die daarvoor nog in betrekkelijke vrede met hun buren leefden. In Kosovo bijvoorbeeld zie je veel leegstaande, gesloopte en nooit afgebouwde huizen. Het is ruim vijf jaar geleden dat De Kosovaarse regering in de hoofdstad Pristina eenzijdig de onafhankelijkheid uitriep. Onder luid protest van Servië. Maar de internationale gemeenschap is goeddeels akkoord gegaan met de nieuwe staat. En de Serviërs hebben hun huizen in

Kosovo in de steek gelaten. De Nederlandse fotograaf Willem Poelstra trok vorig jaar een paar maanden door het land en fotografeerde er mensen en landschappen, en vooral de dorpen en huizen die verlaten in het land liggen. Soms overwoekerd door de natuur, achtergelaten als verweesde kinderen. Zijn foto’s waren de afgelopen maanden te zien op een tentoonstelling in het Nutshuis in Den Haag. Zijn project toont vooral wat de gevolgen zijn, wanneer mensen die al generaties lang met elkaar leven – als echtgenoten, vrienden, familie, buren – ineens elkaars vijand worden.

Leegstand kan natuurlijk ook economische oorzaken hebben. Dat laat het verbazingwekkende boek Ruinas modernas van de in Spanje wonende architect/fotograaf Julia Schulz-Dornburg ons zien. Sinds het begin van deze eeuw heeft de bouw van vakantie dorpen in Spanje een hoge vlucht genomen. Toen in 2008 de bankkredieten opdroogden en de bouw werd gestaakt, zijn ze verworden tot ‘moderne ruïnes’. Half afgebouwde huizen, een wegdek waaraan geen huizen staan en dat nergens heenleidt, betonnen staketsels zonder invulling, lantaarnpalen die nooit zullen schijnen, een rijtje palmen als achtergrond voor vakantiedromen in een met bulldozers geëgaliseerde vlakte. Deze ruïnes roepen niet zozeer herinneringen op aan vergane glorie en uitgevochten vetes. Ze accentueren vooral het naïeve geloof in economisch onbegrensde mogelijkheden. De ondertitel van het boek luidt: una topografia de lucro (een topografie van de hebzucht). Eén van de vele voorbeelden is Marina d’Or Golf vlak bij de gemeente Cabanes, bij Valencia. Het project omvatte tienduizenden woningen, medicinale baden, hotels, restaurants, ,kunstmatige meren met stranden, skipistes. Er was een themarestaurant gepland dat de sfeer van een gevangenis moest hebben. Door het betalen van de rekening kocht je jezelf weer vrij. De foto’s in het boek onthullen de absurditeit van de recente financiële geschiedenis.

In hun boek Abandoned cities besteden Willemien van Duijn en Lieuwe Vos aandacht aan verlaten plekken overal ter wereld als gevolg van economie, oorlog en rampen. Soms lopen hele dorpen en steden leeg, omdat er geen werk meer is, bijvoorbeeld bij het sluiten van mijnen of het verdwijnen van

industrie, zoals in Detroit. Een bizar voorbeeld is het Japanse rotseiland Hashima voor de kust van Nagasaki. Vanaf het eiland werd steenkool gewonnen uit de zeebodem. De olie nam de functie van steenkool over en in 1974 werd de mijn gesloten. Eind jaren vijftig was Hashima de meest dicht bevolkte plek ter wereld. Gemiddeld woonden er op elke vierkante meter 3 mensen. Tegenwoordig wordt het eiland gebruikt als spookachtig decor voor films, clips en fotoshoots. Soms komt het voor dat er wel werk is maar dreigt een dorp of stad opgeslokt te worden door bijvoorbeeld havenuitbreiding. In het Belgische Doel aan de linkeroever van de Schelde wonen nog maar een handjevol mensen. Veel panden zijn verlaten en staan te verkrotten. Tegenwoordig moet een slagboom van tien uur ’s avonds tot zes uur ’s morgens feest vierende bezoekers buiten het dorp houden. Een verlaten, ooit bewoonde plek heeft iets fascinerends (zoals de ghosttowns in Nevada in de VS of de verlaten stadjes in de woestijn van Namibië waar diamanten werden gevonden). Er zijn echter ook verlaten nooit bewoonde plekken. In China zijn honderden steden gebouwd om migranten van het platteland op te vangen, maar de huizen bleken voor hen veel te duur. De middenklasse koopt ze op maar bewoont ze niet. Steden als Ordos en het One City, Nine Towns-project bij Shanghai zijn volkomen leeg.

Oorlogen hebben veel verwoest. Syrië is inmiddels één grote ruïne. Vaak worden steden steen voor steen weer opgebouwd, in oude staat hersteld of volledig vernieuwd. Soms worden gebouwen intact gelaten, zoals het concentratiekamp Bergen Belsen, een verschrikkelijk oord in een mooie stille bosrijke omgeving, of de wijk Varosha in de stad Farmagusa in het Turkse deel van Cyprus. Voor 1974 was Farmagusa één van de meest populaire en mondaine badplaatsen aan de Middellandse zee. Nu is het vakantie oord ontoegankelijk en het wordt bewaakt door Turkse soldaten.

De meest sinistere verlaten plek die ik ooit bezocht is Oradour sur Glane, in de buurt van Limoges in Frankrijk. Op 10 juli verwoestten de Duitsers in een wraakactie het dorp Oradour. Zes van de 642 inwoners overleefden het bloedbad. De Gaulle besliste dat de resten van het oude dorp de functie van monument moesten krijgen. Alles is nu nog altijd precies zoals het op de fatale dag is achtergelaten. Later las ik het stuk dat Willem Frederik Hermans in 1962 over deze moderne ruïne schreef en dat staat afgedrukt in de bundel Het Sadistisch Universum. “Straat met gras tussen de stenen. Roestige rails, wissels. Tramdraden gedeeltelijk intact aan betonnen palen…zwart geblakerde naaimachines, meestal van het merk Singer, verroeste fietsframes….Autokarkassen zijn netjes op blokken geplaatst…Kunstmatige moderne ruïnes die de romantici in hun tuinen lieten bouwen, nadat in de achttiende eeuw Pompeji was ontdekt. “
Pompeji is trouwens het oudst bekende voorbeeld van een bouwval als gevolg van een natuurramp. In het jaar 79 werd de stad door een vulkaanuitbarsting getroffen . Soms worden rampen ook veroorzaakt door de mens, zoals in het geval van de Tsernobyl centrale in 1986. De 56.000 inwoners van Prypjat werden geëvacueerd, maar keerden nooit meer terug. De natuur nam de stad over. En aan de Salton Sea in Califormië zijn in de loop van de tijd tal van badplaatsen ontwikkeld. Door verkeerde irrigitatie is het meer inmiddels totaal verzilt. De bewoners zijn massaal weggetrokken. Wat over blijft zijn lege huizen, lege bars en lege restaurants. Ook hier dus moderne ruïnes, tekens van nostalgische romantiek, die schitterende maar ook lugubere plaatjes opleveren.

De foto’s van Willem Poelstra en de vele afbeeldingen in Ruinas modernas en Abandoned cities dragen verhalen in zich van verlaten plekken, van verloren gegane of nooit gerealiseerde werelden, van kwetsbare en verloren mensen.