Twee maal Islam

Naar aanleiding van mijn stuk Driemaal katholiek over drie actuele films waarin het gaat over de katholieke godsdienst, schreef een lezer: “Doe iets dergelijks met de Islam als thema en je gaat voortaan met een legertje beveiligers door het leven. “ Bij deze dan twee actuele films waarin de Islam het hoofdthema vormt. We zullen zien wat ervan komt.

In mei vond in zes steden in Nederland het festival Cinéma Arabe plaats, waarop recente films uit Arabische landen werden vertoond. In de meeste films draaide het om een vrouw, of om vrouwen. In december 2010 begon de Arabische lente met demonstraties in Tunesië, later in Egypte, Libië, Bahrein,
Jemen en Syrië. Brede lagen van de bevolking kwamen in opstand tegen de machtspretenties van dictatoriale regimes. De verwachtingen waren hooggespannen. Inmiddels zijn de kaarten opnieuw geschud, en blijken de verhoudingen gecompliceerder dan gedacht. Tegenover vernieuwingsbewegingen zijn neoconservatieve krachten opgestaan die zich beroepen op traditie en religie en de samenleving nog verder een islamitische kant op willen duwen. En daarmee zijn vrouwenrechten in het geding. De meeste films op het festival gingen over de plaats van de vrouw in de samenleving in Arabische landen. Veel personages staan ambivalent tegenover tradities en vrijheden. Ze schipperen en aarzelen tussen attitudes. De nieuw ontstane situatie is gecompliceerd en de uitslag lijkt nog onzeker, dat leek de boodschap van veel films op het festival. Film bestaat bij de gratie van conflict. Bijna alle films op dit festival waren in 2012 en 2013 gemaakt en zochten vooral het conflict op, waarin vrouwen heden ten dage in Arabische landen leven.

Op dit moment draaien in de Nederlandse bioscoop Wadjda, over een Saoedisch meisje van een jaar of tien/elf, en de Marokkaanse film Les chevaux de Dieu, die gaat over de terroristische aanslagen van 16 mei 2003 in Casablanca.

Haifaa Al-Mansour is de eerste regisseuse van Saoudi-Arabië. Op het Filmfestival van Rotterdam vertelde ze, hoe moeilijk het voor een vrouw is om te filmen in haar land. Ze mocht zich niet zichtbaar tussen mannelijke crewleden op straat begeven, dus regisseerde ze haar acteurs met een walkietalkie vanuit een geblindeerd busje op de hoek van de straat. Ook het regelen van locaties was gecompliceerd. Ze wilde echter niet provoceren en juist met slimmigheden binnen het systeem werken. Ook haar kritische filmverhaal gaf ze een lichte toets mee, in navolging van door haar bewonderde Iraanse films als Offside van Jafar Pinahi (over een groep vrouwen die stiekem een voetbalwedstrijd van het Iraanse elftal bezoekt). In Saoedi-Arabië zijn geen bioscopen maar Wadjda heeft wel de aandacht getrokken in het westen en inmiddels is de film ook in het Midden-Oosten vertoond, o.a. in Dubai, waar Saoudiërs hem gaan bekijken. Al-Mansour heeft haar droom, het maken van een speelfilm in eigen land, verwezenlijkt. In die film laat ze de tienjarige Wadjda háár droom, het kopen van een fiets, realiseren. Maar de straat in Rihad, waar ze woont, is niet van meisjes. We zien bunkers van huizen, witte muren waarin zich af en toe een poort opent waaruit een zwart gesluierde vrouw tevoorschijn komt. In het wit geklede jongetjes voetballen op straat, in het zwart geklede meisjes met hoofddoek lopen op de stoep van huis naar school en terug. Wadjda is opstandig en rebelleert. Ze wil al die regeltjes niet. Ze vergeet haar hoofddoek steeds, ze loopt op All Stars met paarse veters, ze speelt met een vriendje, en ze wil een fiets. Om haar vriendje eruit te racen. Toen Al-Mansour haar film opnam, was fietsen voor meisjes verboden, inmiddels is het onder strikte voorwaarden toegestaan. Wadjda heeft natuurlijk geen geld om de fiets die ze gezien heeft te kopen. Haar moeder kan en wil het niet. Wat zou de buurt wel niet denken? Bovendien heeft ze het al moeilijk genoeg als uitgerangeerde eerste vrouw van de vader van Wadjda, die druk doende is zich een ander te verwerven. Maar de regisseuse heeft voor het meisje een prachtige uitdaging bedacht, die geheel binnen haar eigen uitgangspunt past: niet provoceren, geen confrontaties maar slimmigheden gebruiken om je doel te bereiken. Wadjda doet mee aan een koranwedstrijd, die bestaat uit het beantwoorden van vragen (ook voor arabisten een uitdaging) en het reciteren van koranverzen. Ze doet zich ineens vroom voor en schaft een Koranstudie-computerspel aan. Ze wint natuurlijk. Als ze vertelt dat ze met de geldprijs de fiets gaat kopen, besluit haar lerares die haar al de hele film bekritiseerd heeft, het geld alsnog over te maken aan de Palestijnse broeders. De vechtlust en onafhankelijkheidszin van Wadjda ontroeren net zozeer als die van Suzanne in La religieuse (zie Driemaal katholiek). Ook hier een innemende hoofdrolspeelster die zich niet aan de onderdrukkende regels voor vrouwen in haar land wil onderwerpen. Ook hier onderdrukken vrouwen andere vrouwen. Ook zij vinden dat fietsen slecht zou zijn voor vrouwen, ze zijn er niet voor gemaakt. Dat is wat de Nederlandse filosoof Bolland ook in zijn essays beweerde. Maar dan bijna 100 jaar geleden.

De Marokkaanse regisseur Nabil Ayouch had al een documentaire gemaakt waarin hij de nabestaanden van de slachtoffers van de aanslag in het centrum van Casablanca in 2003 had geïnterviewd. In de speelfilm Les chevaux de Dieu wil hij ook de achtergrond van de daders laten zien. Hij kon niet begrijpen hoe deze jongens van een jaar of twintig tot een punt waren gekomen waarop ze zulke daden konden verrichten. Dus gaat hij op onderzoek uit. De 12 jongens die zichzelf opbliezen in het toeristische centrum van Casablanca, kwamen allen uit de krottenwijk Sidi Moumen aan de rand van Casablanca. Na de aanslagen heeft de regering de krotten gesloopt en er flats neergezet. Maar er zijn nog genoeg sloppenwijken over en in één ervan heeft Ayouch zijn film opgenomen. Hij volgt een groep jongens vanaf hun jeugd tot aan de dag van het bloedbad. Hoofdpersoon is Yachine, die opkijkt tegen zijn oudere niet deugende broer. Net als zijn vrienden groeit hij op in armoede. Hij gaat niet naar school, heeft nauwelijks uitzicht op een baan en moet zich staande zien te houden in een chaotische, gewelddadige sociale omgeving. Een autoriteit ontbreekt in hun leven. De vader is weg of fysiek of psychisch ziek. Een voorbeeld is er niet, of het zou een voetballer moeten zijn. Zo loopt Yachine met een foto van de legendarische Russsische keeper Jasjin op zak. Ayouch filmt deze wereld met enige zwier door de camera (zoals in de sloppenwijk klassieker Cidade de deus) boven de golfplatendaken te laten zweven. Yachine verdient niets als fruitverkoper en zijn grote broer wordt een crimineel. De laatste keert als fundamentalist terug uit de gevangenis en bebaarde mannen vestigen zich in de krottenwijk. Als Yachine en een vriend de garagehouder bij wie ze dan werken, uit noodweer neerslaan, worden ze een prooi voor de extremistische moslims. Eindelijk ontfermt zich iemand over hen. Ze worden getraind, krijgen rust, zingeving, en een missie. Ze zijn uitverkoren om martelaar te worden. En wel op 16 mei 2003. Ze zijn nog nooit in Casablanca geweest. Na een wekenlange training in de bergen mogen ze ontspannen. Eindelijk trappen ze weer eens een balletje. Even spat de kinderlijke levenslust van hun gezicht. Een moment lijkt de indoctrinatie verdampt. Maar het is te laat. Er is geen point of return. Al probeert de oudere broer Yachine nog wel te bewegen te deserteren ten behoeve van zijn moeder. En één jongen uit het groepje van vier gaat er voor het etablissement waarin ze zichzelf zullen opblazen daadwerkelijk vandoor. Ayouch toont het verhaal van de daders zonder dat zijn film ook maar een moment een apologie wordt.

Een kleine ontroerende film over de vrijheidsdrang van een Saoedisch meisje. En het verhaal van vier jongens uit de sloppenwijk Sidi Moumen die vatbaar blijken voor het jihadisme. Er zullen niet veel imams zijn die deze films aanbevelen. De eerste vertelt op een slimme manier het verhaal van onderdrukking van vrouwen in Saoedi-Arabië. De tweede toont het uitzichtloze leven van Marokkaanse jongens in een krottenwijk, maar is beslist geen apologie van hun keuze, ook al verwijst de titel naar een opruiende tekst die ook in Bin Ladens videoboodschap na 11 september opdook.