Eindelijk eens een goede aflevering van Zomergasten

In de eerste aflevering van dit zomerprogramma zagen we interessante items maar ook een zich vervelende Hans Teeuwen en twee personen die niet echt goed met elkaar overweg konden. Schrijfster Nelleke Noordervliet ontpopte zich als een erudiete gast, die niet altijd te volgen leek voor Wilfried de Jong, maar ze was ook een wat brave beschouwer, die op enige afstand bleef. Terrorismedeskundige Beatrice de Graaf bleek een spraakwaterval te zijn die haar meningen zorgvuldig onderbouwde, maar de interviewer kon niet goed overweg met haar gelovigheid. En toen was er theatermaker Johan Simons. Voor het eerst ontspon zich van begin tot eind een boeiend gesprek, gelardeerd met inspirerende fragmenten. De gesprekspartners waren op elkaar ingespeeld en aan elkaar gewaagd.

Het eerste gesprek in de serie Zomergasten verliep wat stroef en aftastend. Het cynisme en de ironie
van Teeuwen bleken niet aan de Jong besteed. Omgekeerd heeft Teeuwen niet zoveel op met de behoefte om naar diepere lagen te graven. En zo stokte het gesprek over godsdienst in het algemeen en de Islam in het bijzonder regelmatig. Moeder Theresa passeerde de revue, Theo van Gogh ( in gesprek met Pim Fortuyn voor AT5), de aanval van Patt Condell op de Islam (die Teeuwen zelf zo niet zou aandurven). Behalve aan zijn afkeer van politieke correctheid besteedde Teeuwen ook aandacht aan het door hem geliefde snooker en het Zuid Afrikaanse duo Die Antwoord en hun surrealistische muziek naar aanleiding van de bizarre clip I Finkh Freeky. En zo verzeilden beide heren in een gesprek over de vraag waarom de zangeres van het duo wel of niet sexy zou zijn en of knaagdieren al dan niet een rol hebben in het seksuele leven van Teeuwen. Interessant vond ik zijn fragmenten over Buston Keaton maar gevraagd naar zijn kijk op komieken als Keaton en Chaplin kwam Teeuwen er jammer genoeg niet toe iets te onthullen over de relatie tussen zijn eigen humor en die van zijn voorbeelden.

Nelleke Noordervliet had een verhaal van hoog niveau, dat niet altijd aan De Jong besteed leek. Haar uiteenzettingen over de positie van de vrouw, slavernij, haar middenpositie ten opzichte van Van Gogh en Fortuyn bevatten echter niet zo heel veel nieuws of verrassends. Bij Teeuwen gebeurde er meer. Interessant waren wel fragmenten uit De Grote Gerard Reve Show, de Britse serie Slavery Business (waarin acteurs slavenhouders, slaven en getuigen naspelen op basis van originele documenten) en de gekozen film (Z van Costa-Gravas over het Griekse kolonelsregime).

Historicus en terrorisme-expert Beatrice de Graaf, hoogleraar Conflict en Veiligheid in Leiden, en schrijfster van Gevaarlijke vrouwen (over o.a. Ulrike Meinhof, Tanja Niemeijer en Beate Schäpe) verbond heden en verleden in een persoonlijk getint verhaal. Drie fragmenten betroffen De Graafs geboortedorp Putten, waar op 1 oktober 1944 als represaille 660 mannen werden weggevoerd, van wie er slechts 44 na de oorlog terugkeerden. Ze hanteerde een uitgesproken religieus perspectief, waarin de Jong zich niet zo goed kon verplaatsen getuige vragen als: Was ze bereid haar carrière op te geven om ouderling in haar kerk te worden? Hoe vaak bidt ze? Hoe gelovig is ze op een schaal van 0 tot 10? Andere fragmenten gingen over terrorisme, zoals een salafistische Nederlandstalige clip, naar aanleiding waarvan ze de volgens haar naar identiteit zoekende jonge moslims die bij de Jihad belanden in een historisch perspectief plaatste van vergelijkbare groepen in het verleden. Ook de gekozen film ging over terrorisme, en wel dat van de Rode Brigades in Bongiorno Notte van Marcello Bellochio, waarin een terroriste ervoor kiest om Aldo Moro niet te doden.

Aflevering vier met theatermaker Johan Simons verliep voor het eerst perfect en toonde twee aan elkaar verwante zielen. Simons komt van het platteland onder Rotterdam en woont nu aan een dijk in de Betuwe. Zijn vader was broodventer, zijn moeder boerin. In 1986 richtte hij toneelgroep Hollandia op, waarmee hij Griekse tragedies en boerenstukken speelde, veelal in kassen, sloperijen, bunkers en fabriekshallen. Locatietheater op het platteland. Intussen behoort hij als intendant van de Münchner Kammerspiele tot de top van het Europese theater. Een man van de wereld maar geen intellectueel, een wereldburger die zich het meest thuis voelt op het platteland, een liefhebber van onvolkomenheid die naar perfectie streeft, iemand die van zijn talig onvermogen een heel bijzondere kracht maakte. Intrigerende tegenstrijdigheden genoeg in zijn biografie die hij ook wist te koppelen aan een politiek en artistiek betoog, geïllustreerd met interessante fragmenten. Hij opende met Toon Hermans en Obama, die in staat bleken te entertainen en te spreken terwijl ze tegelijkertijd bij zichzelf naar binnen kijken. Verder waren er interviewfragmenten met de schrijver Coetzee, de perfectionist die niet met interviews overweg kan, en met Passolini, schrijver en filmmaker uit gegoede kring die op zoek ging naar het volk. Simons heeft een omgekeerde beweging gemaakt. In Nederland worden kunst en cultuur volgens hem vaak door elkaar gehaald. De kunst hangt boven de cultuur en levert daar commentaar op. Daarom moet kunst ook gesubsidieerd worden. Hij is de eerste om toe te geven dat hij zonder subsidie niet deze carrière had kunnen maken. Het fijnmazige Nederlandse subsidiesysteem maakte vernieuwen en experimenteren mogelijk. Volgens Simons is dat in korte tijd helemaal vernietigd en is kunst nu verdacht geworden. Leuk om dat eens te horen uit de mond van iemand die zichtbaar helemaal niet tot de oude elite behoort.

Het meest indrukwekkend was zijn herinnering aan de in december 2012 overleden acteur Jeroen Willems, die als een zoon voor hem was. Acteur Pierre Bokma noemde hij een ‘romanschrijver’ die pijn naar binnen kan laten slaan en Jeroen Willems een ‘poëet, een oude ziel’ die telkens weer nieuwe lagen aanboort.. We zagen de laatste Jojo van Jacques Brel zingen, een lied over een overleden vriend, en Simons toonde een door hem geregisseerd fragment uit De val van de goden waarin Willems de fabrikant Krupp in het Derde Rijk speelde. Dat was het begin van een internationale carrière, die hij voortzette met zijn fenomenale rollen in Twee stemmen, gebaseerd op teksten van Passolini. Volgens Simons was Willems in het buitenland een ster die de mensen op de banken kreeg, in Duitsland, Frankrijk, Engeland en Amerika. Zijn rollen werden niet boventiteld; hij sprak perfect Duits, Frans en Engels.

Tenslotte een fragment uit de documentaire Extase van Carine Bijlsma over de musicus Reinbert de Leeuw, waarin we hem de laatste minuten zien dirigeren van Schŏnbergs Gurrelieder voor 356 musici. Simons: aan het eind doet hij mij denken aan een engel die opstijgt. Hij is uitgeput. Het is volbracht. Kunst, en vooral muziek, is iets wat boven ons zweeft. In de woorden van de Franse schrijver Houellebecq: God bestaat niet, maar Bach komt er het dichtst bij. Daar kun je volgens Simons af en toe heel gelukkig van worden. Kunst kan van een schoonheid zijn die troost geeft. Simons kost het geen moeite, zo zei hij, zijn leven aan de kunst te geven. Het klonk niet pathetisch en het was niet moeilijk om hem in deze aflevering op zijn woord te geloven.