Moderne heksenjacht

Soms zijn de Middeleeuwen ook in ons ‘verlichte ‘ deel van de wereld minder ver weg dan we denken. In het geval van de Haagse verpleegster Lucia de B bleek er sprake te zijn van een enorme gerechtelijke dwaling. Openbare aanklager en rechters werden danig beïnvloed door de in de media ontstane hype. Lucia de B werd voorgesteld als een seriemoordenares, de ‘engel des doods’. Hard bewijs was er niet. Ze werd in 2003 veroordeeld voor vier moorden, in hoger beroep voor zeven, tot levenslang. In 2008 werd de zaak heropend. En in 2011 volgde vrijspraak. De arts Metta de Vries en wetenschapsfilosoof Ton Derksen hadden zich daar sterk voor gemaakt. Evenals schrijver Maarten ’t Hart. De Deense film Jagten, die op vele lijstjes in 2013 op de eerste plaats stond, vertelt over een moderne fictieve heksenjacht. Paula van der Oest baseerde haar nieuwe film, haar beste tot nu toe, op het werkelijke leven van Lucia de Berk. In zijn column van woensdag 2 april bracht Max Pam – naar aanleiding van het zien van deze film – de zaak in verband met een andere naar zijn idee grove rechterlijke dwaling. De Eper incestzaak uit 1990. Wat maakt Lucia de B duidelijk over mediahypes, moderne heksenjachten en gerechtelijke dwalingen?



In de film Jagten wordt de pas gescheiden vader Lucas, die als leider op een kleuterschool in een dorpje in Denemarken werkt, verdacht van seksueel misbruik van een vijfjarig meisje. De kijker weet dat Lucas onschuldig is maar ziet dat de situatie escaleert tot een ware hetze. Lucas wordt op non actief gesteld. Er volgt een halfbakken onderzoek. Roddels groeien uit tot een heuse heksenjacht.

Paula van der Oest, die vanaf 1988 een reeks van films regisseerde, waarvan Black Butterflies (2011 – een biopic over de Zuid- Afrikaanse dichteres Ingrid Jonker met Carice van Houten en Rutger Hauer – zie Black Butterflies) en The domino effect (2011 – over de wereldwijde economische crisis met een internationale cast) de laatste zijn, heeft in Lucia de B de geruchtmakende rechtszaak tegen de vermeende moordenares als onderwerp genomen. De film is een mengeling van rechtbankdrama, persoonlijk levensverhaal en thrillerelementen. In Nederland kennen we geen burgerjury’s, dus ook geen (film)rechtbankdrama (met al zijn emotionele en vurige pleidooien), zoals zich dat in de VS ontwikkeld heeft. Een tijdlang volgt de film het persoonlijke drama van Lucia de Berk, haar ongeloof over het feit dat de directeur van het ziekenhuis (Barry Atsma) haar op non actief stelt, haar verbijstering in de rechtbank, waar halve waarheden en aannames tot een onomstotelijk bewijs tegen haar worden omgesmeed, haar wanhoop in de cel. Van der Oest voegt ook een aantal flash backs toe over het ontspoorde gezin waarin Lucia de Berk opgroeide en haar moeder die Lucia de prostitutie indreef, waarvan de noodzaak niet altijd even duidelijk is. Ariane Sluter speelt de hoofdrol op een zeer indrukwekkende manier. De scenaristen Moniek Kramer en Tijs van Marle gebruiken een dramatische truc om het allemaal spannend te houden. Ze creëren een fictief personage, een jonge ambitieuze parketsecretaris (Sally Harmsen), die haar baas, de officier van justitie (Anette Malherbe), versterkt in de mening dat Lucia de B een moordenares is van een aantal bejaarden en kinderen die in haar bijzijn zijn gestorven. Later kantelt de mening van de parketsecretaris, wanneer uit een verdonkeremaand autopsierapport over de gestorven baby blijkt, dat het kind niet aan een vergiftiging is overleden. Degenen die zich hebben ingespannen voor heropening van de zaak komen alleen op de titelrol voor, niet in de filmplot zelf.

Lucia de B legt genadeloos bloot, hoezeer rechterlijke instanties leden aan een tunnelvisie, gevoed door eigen belang en ambitie, door sensatiezucht in de media, waarin roddels en leugens werden opgeblazen tot monsterlijke proporties en gepresenteerd alsof ze op feiten berustten. Wat zijn de ingrediënten van zo’n moderne heksenjacht? Wanneer Lucia op non actief gesteld wordt, zegt ze – met Haagse tongval - in de film: “Iedereen kijkt naar me alsof ik een heks ben.” Het roddelcircuit begint op volle toeren te draaien. Collega’s vinden haar maar een vreemde vrouw. Ze laat zich niet gemakkelijk kennen. Wellicht verbergt ze iets. Waarom werkt ze eigenlijk zo hard? En dan dat gecommandeer van haar! Tippelde ze niet in een vroeger leven? Iedereen spreekt over de sterfgevallen in haar bijzijn. Dat kan echt niet toevallig zijn. De verhalen komen in de media. Aan het sterfbed van haar opa wordt ze door rechercheurs gearresteerd, omdat ze bang zijn dat ze deze oude man ‘ook’ zal vermoorden. Er is geen bewijs. Lucia de Berk zegt dat ze onschuldig is. Toch weet de openbare aanklager, in de film geholpen door de parketsecretaris, dat ze een gevaarlijk monster is. Bij haar thuis wordt In de huid van een seriemoordenaar gevonden, een boek van een ex FBI agent. In haar dagboek stoot men op de zin ”Niemand mag weten van die compulsie”. Daarmee bedoelt ze natuurlijk haar dwangmatige moordzucht. In het lichaampje van de gestorven baby wordt het gif digoxine gevonden, een ‘feit’ dat later niet blijkt te kloppen. Voor de openbare aanklager is de zaak dan wel ongeveer rond. Lucia de B wordt ontmaskerd als een psychopaat die patiënten met een infuus dodelijk gif toedient. Er zijn geen sporen gevonden; dat wijst niet op onschuld maar op sluwheid van de aangewezen daderes. De zaak wordt breed uitgemeten in de media. Iedereen wil geloven, dat Lucia de B een seriemoordenaar is. Gebeurtenissen en feiten worden zo geïnterpreteerd dat ze het ook is. Daartoe wordt het instrument van de statistiek misbruikt, en het dubieuze middel van het ketting- of schakelbewijs ingezet. Als één moord wordt bewezen (de vergiftigde baby), worden de andere sterfgevallen ook als moord opgevat omdat ze in een ‘patroon’ passen. Later zal de als volkomen sluitend voorgestelde puzzel van justitie een vergiet blijken te zijn. Volgens mediasocioloog Peter Vasterman gaat het bij een mediahype om “bevestiging van één perspectief, waardoor de negatieve feiten, interpretaties en opinies de berichtgeving domineren.“ Dat ene perspectief werd heel duidelijk gevisualiseerd in de schetsen van rechtbanktekenaars. Lucia de B getekend als een moderne heks. De ‘engel des doods’.

In de film verklaart Lucia’s advocaat (Fedja van Huêt) de rechter mede schuldig aan de heksenjacht, omdat hij klakkeloos een ondeugdelijke bewijsvoering overneemt. Kennelijk willen we dat er schuldigen zijn die gestraft moeten worden, ook als er helemaal geen schuldigen zijn. Max Pam wees er in zijn column op dat dergelijke tunnelvisies en gerechtelijke dwalingen vaker voorkomen dan we denken. Als gevolg van de Eper incestzaak zitten nog altijd mensen vast die volgens hem naar alle waarschijnlijkheid onschuldig zijn. Het optreden van Yolanda van B uit Epe, die bij Sonja Barend haar vader, moeder, broers, vrienden, en een politieman van incest, groepsseks, illegale abortus en babymoord beschuldigde, ging erin als zoete koek. Pam stelt voor, dat rechters die onschuldigen hebben veroordeeld zelf veroordeeld moeten worden tot een straf die overeenkomt met de tijd die onschuldigen onterecht in de gevangenis hebben doorgebracht. Dat betekent dus in het geval van Lucia de B acht jaar. Met sterk spel, levensechte dialogen en een strakke montage heeft Paula van der Oest met haar film duidelijk gemaakt, dat we ons soms laten leiden door irrationele, duistere voorstellingen. “De Middeleeuwen zijn minder ver weg dan we denken”, zei Maarten ’t Hart destijds. We zijn niet altijd de redelijke, verlichte wezens waarvoor we onszelf houden. De film laat tot in details zien, hoe een waanidee uitgroeide tot een hetze en een monsterlijk proces vol gerechtelijke dwalingen.

Dick Gilsing