Vaclav Havel 1936 – 2011

In hetzelfde weekend overleden zowel de Geliefde Leider Kim Jong Il als de politicus tegen wil en dank Vaclav Havel Een grotere tegenstelling is misschien niet denkbaar. De Grote Golver en Hartstochtelijk Filmliefhebber die zijn volk onderdrukte en liet verhongeren en de theaterman, dissident en politicus zonder partij die de mensen in zijn land en daarbuiten nieuwe hoop gaf. Na de dood van de dictator zagen we (waarschijnlijk) geënsceneerde sessies van in verdriet zwelgende onderdanen, terwijl de mensen in Tjechoslowakije een foto van hun bevrijder achter het raam plaatsten. De Volkskrant tekende uit de mond van de vrouwelijke portier van de bierbrouwerij, waar Havel in het begin van de jaren zeventig acht maanden biervaten moest rollen op bevel van de communistische autoriteiten, onder andere de volgende zinsnede op: “Zulke mensen als Havel maken ze vandaag niet meer.” De hulde was groot, ook tijdens de staatsbegrafenis die vrijdag ook op de Nederlandse televisie werd uitgezonden, al verzweeg niemand de kritiek waaraan Havel in zijn drie ambtsperioden als president, eerst van
Tsjechoslowakije, daarna van Tsjechië, onderhevig was. Hij zou te naïef zijn, te veel een idealistische dromer, te zeer een moralist ook en te weinig een pragmatisch politicus, zoals de nationalist Vaclav Klaus, die nu het ambt van president van Tsjechië bekleedt. Naar aanleiding van zijn verbanning naar die bierbrouwerij in het noorden van Tsjechië heeft Havel een toneelstuk geschreven: Audiëntie (1975). Het behoort tot een drietal eenakters waarin Vanek, het door Havel gecreëerde type van de intellectueel in een 'socialistische arbeidersstaat' de hoofdpersoon is. Tot deze trilogie behoren ook Vernissage(1975) en Protest (1978). De ‘dissidente’ Vanek is een bescheiden figuur die niettemin als katalysator werkt op het geweten van zijn tegenspelers, ‘genormaliseerden’ die het materiële welzijn laten prevaleren boven ideële waarden. Deze trilogie vond een politieke uitloop in Havel’s scherpe analyse van de Tsjechische maatschappij, Poging om in waarheid te leven, die hij publiceerde in het kader van Charta 77.

Vanwege zijn afkomst van rijke bourgeoisie werd Havel niet tot een hogere vorm van onderwijs toegelaten. Ook niet tot de theaterschool, zelfs niet onder protectie van de latere schrijver Milan Kundera die er les gaf. Havel kwam eind jaren vijftig terecht bij het ABB-theater en een paar jaar later bij het Balustrade-theater, één van die kleine podia die aan het begin van de jaren zestig in Praag uit de grond schoten. Hij werkte zich op van toneelknecht, decorbouwer en licht-inspeciënt tot dramaturg onder regisseur Jan Grossman. Havel voelde zich aangetrokken tot Kafka, de voorloper van het absurdisme. In diens beschrijvingen van het kat- en muisspel van de machthebber, de worsteling van het individu met kille autoritaire en bureaucratische structuren herkende hij de bedompte, sombere sfeer van het Tsjechië van de jaren vijftig. Tegelijkertijd identificeerde hij zich ook met de zwarte humor, de pijnlijke grap ervan, die hij eveneens vond bij absurdistische toneelschrijvers als Beckett, Ionesco, Arabal en later Pinter. De eerste droeg één van zijn stukken op aan Havel. De laatste erkende, dat vooral zijn stuk Bergtaal geïnspireerd was door het politiek geladen ideeëndrama van Havel. In buurland Polen stonden absurdistische toneelschrijvers als Mrozek op, maar deze waren minder politiek geëngageerd.

Het werk van Havel uit de zestiger jaren (Het tuinfeest, Het rondschrijven, Concentratieproblemen e.a.) is geënt op de Tsjechische situatie, waarvan hij de maatschappelijke en psychologische mechanismen belachelijk maakt middels absurdistische humor. De taal als middel om –via framing (dat woord bestond nog niet) - macht uit te oefenen speelde daarin een belangrijke rol. Taal als frase, als geheime code, als paradox. Havel liet zien dat in de frase de taal wordt geperverteerd en van haar communicatieve functie ontdaan. Ze berooft de mens van zijn identiteit. In de zestiger jaren konden Havel’s stukken nog worden opgevoerd en publiceerde hij regelmatig in literaire tijdschriften, o.a. in Theater (Divadlo), waarin hij een verhandeling plaatste over de ‘gag’ (die van Chaplin met name) die hij zelf ook toepaste op toneelsituaties. Vooral met taal, het spelen met woorden, het op elkaar laten botsen van stijlen, quasigesprekken en quasi-logische redeneringen. In zijn latere stukken, waaronder Largo Desolato (1984), kunnen we dit principe herkennen in zijn spel met omkeringen en herhalingen van replieken.

Het rondschrijven werd in Nederland opgevoerd door de Nederlandse Comedie en Het tuinfeest door Het Nieuw Rotterdams Toneel. In 1987 zag ik een opvoering van Largo Desolato door Het Publiekstheater, in de vertaling van Kees Merkx die vrijdag ook commentaar gaf bij de uitzending van de staatsbegrafenis op tv. Het stuk speelt in het huis van de schrijver-dissident Leopold. Hij heeft een essay geschreven dat ‘polititiek incorrect’ is. Doodsbang dat hij naar de gevangenis gestuurd zal worden, verschuilt hij zich in zijn huis. Politie-agenten brengen een intimiderend bezoek. Twee arbeiders van een papierfabriek komen met allerlei soorten papier om de schrijver te stimuleren. Zijn vrouw gelooft niet meer in hem. Een vriendin krijgt geen vat op zijn sombere stemming en een vriend doet een tevergeefs beroep op hem. Havel kende die claustrofobie van een dissident maar al te goed. De Praagse lente van 1968 was wreed verstoord door de Russische tanks. Havel kwam tegenover Kundera te staan, die in 1975 vertrok naar Frankrijk. Havel werd woordvoerder van Charta 77 en kreeg daarmee steeds meer last van de geheime politie. Eind 1979 werd hij opgepakt en veroordeeld tot viereneenhalf jaar gevangenis. Om gezondheidsredenen kwam hij na drieëneenhalf jaar vrij. In deze barre jaren had hij Zijn brieven aan Olga geschreven, waarin hij zijn filosofische standpunten ontwikkelde. In 1989 vond de fluwelen revolutie plaats, ook beschreven in Hoffmann’s Honger van Leon de Winter. Havel werd president.

In het voorjaar van 1991 gingen een vriend en ik zijn voormalige Tsjechische collega bezoeken, die was teruggekeerd naar zijn vaderland. In Praag kochten we speldjes van Havel, we zaten op zijn plaatsje aan het raam in café Slavia en kochten platen van de band Plastic People of the Universe (waarvoor Havel teksten had geschreven). We bezochten De Burcht en reden met onze Tsjech naar het noorden waar Havel vaten bier had gerold en waar de ouders van onze Tsjechische vriend in de buurt woonden.

De held Havel wordt ook wel beschreven als een verlegen kettingroker, maar daaronder moet een vastberadenheid hebben gezeten waarmee hij in zijn laatste jaren van ziekte zijn laatste toneelstuk geschreven heeft. Het Vertrek, waarin de hoofdpersoon afscheid neemt van zijn politieke leven. Havel heeft dit stuk zelf nog verfilmd. De acteur die in deze film de hoofdrol speelt zag ik tijdens de staatsbegrafenis afscheid nemen met een tekst uit Job. Madeleine Albright, voormalig minister van buitenlandse zaken in de VS en geboren in Tjechoslowakije, nam er afscheid als vriendin en sprak in het Tsjechisch. Ze noemde zijn humor, zijn voorkomendheid, de diepte van zijn gedachten. Zijn plaats in de traditie van Masaryk, de Tsjechische president na WO I. En ze zei: “Degenen die dachten dat hij naïef was, hadden het mis. Hij was zich bewust van de zwakheid van de mensen. Maar wij zullen ons hem herinneren vanwege zijn vastberadenheid om zich daar niet bij neer te leggen.”

Havel moest altijd lachen om politieke plichtplegingen en pompeuze bijeenkomsten. Vrijdagavond was er een groot Rockfeest in Praag. Met Suzanne Vega als grote gast. Zoals Havel vroeger Zappa en Lou Reed uitnodigde. En niet te vergeten: hij haalde het visuele spektakeltheater van de Nederlandse Dogtroep naar Praag. Naar de Burcht waar hij ooit op een scooter rondreed en eens in de Rolls Royce van Queen Elisabeth II en die hij weer gemaakt heeft tot een waardig centrum van politiek en cultuur.