Literatuur en toneel in de gevangenis

Deel 3: tot levenslang veroordeelde speelt de sterren van de hemel in de film Reality

Op de rode loper in Cannes (2012) mocht hoofdrolspeler Anielo Arena er vanwege gevangenis verplichtingen niet bij zijn. De film Reality van Matteo Garrone kreeg er, evenals zijn Gomorra in 2008, de Grand Prix van de jury. Was Gomorra een rauw realistische speelfilm over de maffia in Napels (naar het boek van de journalist Roberto Saviano), Reality is een tragikomedie over een visboer uit datzelfde Napels die auditeert voor een plek in Big Brother (in Italië al toe aan de twaalfde editie onder de naam Grande Fratello), daar bezeten van raakt en vervolgens de realiteit helemaal uit het oog verliest. Volgens de regisseur zelf eerder een modern sprookje waarin een personage, een naїef groot kind, een moderne Pinocchio, zijn identiteit kwijt raakt dan een kritiek op het verschijnsel van de eindeloos uitgemolken reality series op tv.

Regisseur Garrone heeft kennelijk een oog voor toneeltalenten met een crimineel verleden. In Gomorra speelde Salvatore Striano die in de zwaar bewaakte Rebbibia gevangenis in Rome had gezeten, maar daar in 2006 (vóór de opnamen) uit ontslagen was. Anielo Arena, de hoofdrolspeler in Reality, was door Garrone ook aangezocht voor een rol in Gomorra, maar hij viel toen nog niet onder artikel 21, een bepaling die het gedetineerden in Italië mogelijk maakt om na 20 jaar goed gedrag in de gevangenis een aantal uren per week buiten de gevangenismuren te werken. Arena had ten tijde van Gomorra dat aantal jaren nog niet gescoord. Toen de opnamen voor Reality begonnen, was dat wel het geval en kon hij deel uitmaken van de cast, mits de regisseur inspecterende politie toeliet op de set en mits Arena zich elke avond in de gevangenis ter plekke meldde. Arena’s woonplek is de eveneens zwaarbewaakte gevangenis van Volterra, een prachtig stadje in Toscane. En net als in de Rebbibia gevangenis bestaat daar een lange toneeltraditie. De toneeluitvoeringen van gedetineerden uit de gevangenis in Volterra genieten ook daarbuiten inmiddels een zekere vermaardheid. Door datzelfde artikel 21 kunnen de spelers ook elders optreden, als ze zich na de voorstelling maar melden bij de plaatselijke gevangenis en als ze politie toelaten in de toneelzaal.

Anielo Arena is tegenwoordig in Italië een populair man die als talentvol acteur zeer gewaardeerd wordt, ook al zit hij vanwege een drievoudige moord een levenslange gevangenisstraf uit. Hij is afkomstig uit de buitenwijken van Napels, waar hij betrokken was bij een afrekening op straat met kalasnikovs. Een uitzending van Nieuwsuur ( zaterdag vier januari jl.) bevatte een item over deze gevierde gevangenis acteur en zijn rol in de film Reality. Arena zegt daarin wel degelijk nog aan de families van zijn slachtoffers te denken, en hij realiseert zich dat zijn nieuwe sterrenstatus voor hen pijnlijk kan zijn. “Maar”, zo vervolgt hij, “ik ben niet dezelfde persoon als 21 jaar geleden, ik zal nooit meer zo zijn als toen (…) Toen had ik nooit geloofd dat ik een boek zou lezen, laat staan dat ik Brecht of Shakespeare zou citeren.” Hij vindt dat hij moet boeten voor wat hij gedaan heeft. Hij heeft straf verdiend. Maar straf is volgens hem niet hetzelfde als wraak.

Reality draait op het Rotterdams Filmfestival dat 23 januari begint. Vanaf 7 februari is de film in de Nederlandse bioscopen. In België is Reality al te zien. Het lange openingsshot, waarin vanuit helicopterview een koets gevolgd wordt die tenslotte belandt op een bruiloftsfeest met feestende mensen en buitenissige personages, doet – evenals het eind van de film – nogal felliniaans aan. Hoofdpersoon Luciano raakt op dat feest danig onder de indruk van Enzio, de man die het helemaal heeft gemaakt in Grande Fratello. Aanvankelijk doet de visboer uit Napels auditie alleen om zijn kinderen een plezier te doen. Hij is in eigen kring al een gevierd man dankzij zijn optredens als glitter dragqueen op bruiloften en partijen. Daar had hij het bij kunnen laten, maar als hij wordt uitgenodigd voor de audities in de Romeinse Cinnecita studio’s, slaat zijn hoofd op hol. Hij geeft zich over aan illusies en valse dromen en gaat zelfs zover dat hij zijn bezittingen uitdeelt en zijn viswinkel van de hand doet. Dit hele middenstuk wordt nogal opgerekt en als komedie is Reality niet altijd geslaagd. Neemt niet weg dat Anielo Arena een fenomenale rol speelt, in de beste tradities van de Italiaanse commedia dell’arte.

In Nederland ontstaat commotie wanneer een figuur als Holleeder een column krijgt aangeboden in de Nieuwe Revue of wordt uitgenodigd in het tv programma College Tour, ook al heeft hij zijn straf uitgezeten. Een rol in een film zou echt te veel van het goede zijn. En je moet er al helemaal niet aan denken, dat Mohammed Bouyeri of Volkert van de Graaf in een komische rol op het witte doek zouden verschijnen. Wat maakt, dat zoiets in Italië blijkbaar wel kan? Komt het, omdat het land jaren lang is voorgezeten door een regelrechte buffone (zie ook Il Buffone)? Of is het de traditie van de Italiaanse commedia dell’arte die grote regisseurs als Fellini heeft voortgebracht en die soms in alle facetten van het leven in Italië lijkt te zijn doorgedrongen. We hoeven alleen maar even terug te denken aan de ramp met de Concordia een jaar geleden (zie ook “Vade a bordo, cazzo”- Ga aan boord, lul), toen een schertsfiguur van een kapitein door de kustwacht werd gesommeerd weer aan boord te gaan. De woordenwisseling tussen beiden leek afkomstig uit een Italiaanse komedie en leidde in de Italiaanse media en op twitter tot nieuwe vindingrijke dialogen, waarin de eerste stond voor Berlusconi en de tweede voor Monti. Vade a bordo kreeg de betekenis van kom op, doe iets, neem je verantwoordelijkheid. Voor Nederland vond ik toen nog wel een equivalent in de figuur van Henk Bleeker: Trek die kar, Bleeker, neem je verantwoordelijkheid voor dat radicale midden van je. Dat is er niet van gekomen. En ik denk dat er in Nederland ook geen speelfilm komt met in de hoofdrol een gedetineerde, ook al is zijn acteertalent nog zo groot. Maar je weet het natuurlijk nooit.