Slavernij 150 jaar geleden afgeschaft

Django Unchained  als eerste in een reeks van slavernijfilms. Lincoln volgt.

Tarentino vertelt zijn versie van de slavernij in de vorm van een wraakfantasie en heeft zich daarbij laten inspireren door het genre van de spagettiwestern. Dat hij een koket en provocerend spel kan spelen met al het geweld uit het B-genre, wisten we al uit zijn zeven vorige films. Maar in Django Unchained spuit het bloed letterlijk alle kanten op. Hoofdpersoon Django ontketent een vloedgolf van geweld tegen alle wrede slavenhouders en -drijvers in het zuiden van de VS anno 1858, waarmee de regisseur de geschiedenis een lesje wil leren zoals hij in Inglorious Basterds afrekende met Duitse Jodenvervolgers. Het tweede heeft in eigen land minder kwaad bloed gezet dan het eerste, wat ongetwijfeld meer te maken heeft met de ongemakkelijke omgang met het eigen verleden dan met de film zelf. De première van Django Unchained was al uitgesteld in verband met het bloedbad in Newtown, en Tarentino had op basis van testscreens al bepaalde scènes aangepast of verwijderd. Maar de commotie is gebleven. Ook over het veelvuldig (110 keer) gebruik in de film van het woord 'nigger', in de VS steevast aangeduid als het n-word. De andere geplande slavernijfilms zullen waarschijnlijk niet zoveel opschudding in de media veroorzaken als die van Tarentino, al heeft regisseur Jean van de Velde nu al aangekondigd, dat hij de discussie over slavernij toen en nu weer wil aanzwengelen met zijn film Hoe duur was de suiker?, die zich afspeelt in het midden van de 18e eeuw in Suriname en waarvoor de opnamen in maart a.s. beginnen.


In een interview zei Tarentino, dat hij niet speciaal onderzoek heeft gedaan naar de periode van de slavernij. “Het zit allemaal in mijn hoofd.” Dat hoofd zit vooral vol met film, en dat is ook in Django Unchained goed te merken. Met ingrediënten uit de spagettiwesterns A fistful of dollars van Sergio Leone en Django van Sergio Corbucci uit de jaren zestig, creëert hij een eigen universum, waarin hij de slachtoffers van de slavernij de gelegenheid geeft er eens lekker op los te rammen in orgiastische geweldsuitbarstingen. Het onderscheid daarbij tussen dit moreel legitieme geweld van ex-slaaf Django (Jamie Foxx) en de verwerpelijke gewelddadige onderdrukking van de diabolische plantagehouder Calvin Candy (Leonardo di Caprio) is niet altijd even duidelijk, wat tot protesten heeft geleid van verschillende burgerrechtenbewegingen alsook van Spike Lee. De laatste zei: “American Slaverny was not a Sergio Leone spagettiwestern. It was a Holocaust.” Wat niet wegneemt dat de film in bioscopen in wijken als Harlem een instemmend gejoel teweeg brengt op momenten dat Django zijn blanke onderdrukkers met geweld het zwijgen oplegt. Het past allemaal wel bij het concept van ‘new violence’ dat op geen enkele manier wil moraliseren, maar het nieuwe van dat geweld in de films van Tarentino is er wel een beetje van af.

Er zitten sterke vondsten, scènes en dialogen in Django Unchained, zoals de vrijkoping van Django door de Duitse premiejager Dr. King Schultz (gespeeld door Christoph Waltz die ook al in Inglorious Bastards behendig jongleerde met de dialogen van Tarentino), de scène waarin deze Django en zijn Broomhilda vergelijkt met het tragische liefdespaar Siegfried en Brünhilde, het gebekvecht van Ku Klux Klanners over hun uitdossing dat Monthy Python achtig aandoet, de chemie tussen Django en zijn beschermheer, wanneer ze op zoek zijn naar blanke bandieten die zich verschuilen op de zuidelijke plantages. Dat alles wordt regelmatig afgewisseld met bloederige- taferelen-over-the-top, zoals die waarin een slaaf op bevel verscheurd wordt door honden, de Mandingo gevechten waarin twee slaven op leven en dood vechten (volgens historici hebben die nooit in de werkelijkheid van de slavernij plaats gevonden) en de wraakzuchtige uiterst bloederige finale. Het meest interessant is de figuur van de ‘housenigger’ Stephen, groots gespeeld door Samuel L. Jackson die in een interview zijn ondervrager uitdaagde tot het werkelijk uitspreken van het n-word (wat bedoel je met het n-word: nothing, nobody or what?). Kruipend voor zijn meester verlinkt deze Stephen andere slaven en loerend en flemend is hij de rechterhand van zijn plantagehouder, een rol die door Tarentino gemodelleerd is naar de huisslaaf uit de negentiende eeuwse slavernijbestseller De negerhut van oom Tom. Veel entertainment dus en alles bij elkaar is de film vooral met veel plezier gemaakte pulp volgens hetzelfde procedé als dat van Inglorious Bastards. Maar wat Tarentino nou wil beweren over de periode van de slavernij, is me een beetje ontgaan.

Django Unchained is er karig vanaf gekomen bij de bekendmaking van de Oscarnominaties, terwijl biopic Lincoln (vanaf 31 jan. in de Nederlandse bioscoop) van regisseur Steven Spielberg met twaalf nominaties de grote favoriet is bij de komende uitreiking. Lincoln, de zestiende president van de VS, verklaarde in 1862 tijdens de Amerikaanse Burgeroorlog met zijn Emancipatieproclamatie de Amerikaanse slaven ‘voor altijd vrij’. Hij streed voor een vrij en herenigd land zonder slavernij. En zonder oorlog. De film laat zien hoe hij vocht met de leden van zijn kabinet, wat hij deed om een tweederde meerderheid te verwerven om de grondwet te kunnen veranderen, terwijl de Amerikaanse Burgeroorlog in volle gang was. En hoe hij worstelde met de volgorde van die twee zaken: afschaffing van de slavernij en beëindiging van de oorlog. Aan het begin van zijn tweede termijn, in 1965, werd Lincoln vermoord. Ook deze slavernijfilm heeft in de VS al de nodige kritiek gehad. Spielberg zou de afschaffing gesimplificeerd hebben tot een ‘heroїsch blanke mannenverhaal’, dat weinig oog heeft voor de bijdrage van de (ex)slaven zelf.

Lincoln

In Nederland gaan ook twee slavernijfilms verschijnen. De release van Van de Veldes Hoe duur was de suiker? is in september 2013. De film volgt het gelijknamige boek uit 1987 van de Surinaamse schrijfster Cynthia McLeod, dat handelt over twee zusjes op een suikerrietplantage in Suriname omstreeks 1850. Volgens Jean van de Velde hoeven we er niet bang voor te zijn, dat hij en Tarentino elkaar in de weg zitten. Zijn film gaat vooral over de verhoudingen op een suikerrietplantage en heeft volgens hem meer weg van Gone with the Wind dan van Django Unchained. Je hoeft niet altijd maar zwepen te laten knallen, vindt hij, om de vernederende omgang met slaven te laten zien. Hij wil met zijn film ook een discussie op gang brengen over moderne slavernij die nog altijd aan veel van onze consumentenproducten ten grondslag ligt. Jeroen Leinders is bezig met de internationale co-productie Tula, The revolt over een slavenopstand in 1795 op Curaçao, waarin o.a. de in december jl overleden Jeroen Willems en Jeroen Krabbé een rol spelen. Wanneer deze film uitkomt, is nog niet bekend. 

Beschouwingen over slavernijfilms laten zien, dat die films vooral iets zeggen over de tijd waarin ze gemaakt zijn. Tarentino heeft slavernijfilms uit het verleden nogal eens gekarakteriseerd als ‘rootsbullshit’. Zijn film is aangemerkt als goed gemaakte entertainment pulp, die van Spielberg als de verheerlijking van een blanke president. Ik ben benieuwd welk beeld de films van Jean van de Velde en Jeroen Leinders geven van de slavernij op Curaçao en in Suriname in de achttiende respectievelijk negentiende eeuw.