“Dit schreeuwt om wraak!”

“Dit schreeuwt om wraak!”

Een jaar of tien geleden ben ik ermee begonnen. In de boeken die ik lees, plaats ik een paraafje op de bladzijde die mijn leeftijd aangeeft. Dat blijkt handig te zijn. In aardig wat van mijn boeken staan inmiddels een, twee of drie paraafjes. Vaak is aan een boek met één blik te zien dat het meerdere malen gelezen is; ik houd van boeken maar ik houd nog meer van lezen en dat doe ik het liefst overal. Ik lees graag bij het eten, tenminste als ik alleen ben, in bad (idem dito), in de trein en mijn lievelingsleesplek zal altijd m'n bed blijven zodat menig exemplaar te lijden heeft. Leen nooit een boek aan mij uit.

Het zijn er niet veel maar er staan in de boekenkast exemplaren die ik voor veel geld heb aangeschaft maar nog nooit heb gelezen en waarschijnlijk ook nooit zal lezen: De man zonder eigenschappen bijvoorbeeld. Van Robert Musils. Vooralsnog geen paraafje in Musils, terwijl het daar al sinds 1988 op wacht. Sommige boeken negeer ik jaren achter elkaar, andere verdienen geen ex libris stempel en moeten hun plekje in de kast inleveren, en weer andere pak ik af en toe verlangend beet maar als ik dan aan het laatste paraafje zie dat ik het boek nog maar vier jaar daarvoor gelezen heb, ben ik streng en zet ik het met een zucht terug. Vier jaar is echt te kort, daarvoor is mijn geheugen (nog) te goed. Tot mijn verrassing en blijdschap zag ik onlangs dat het alweer zes jaar geleden is dat ik de Bommelboeken voor de tweede keer heb gelezen. Dat kan net.

Gelukkig zijn de Olivier B. Bommel-verhalen van schrijver en tekenaar Marten Toonder (1921-2005) nog steeds verkrijgbaar (en beslist betaalbaar) want als je ze niet kent, weet je niet wat je mist maar het is zeker dat mooie leesuren je te wachten staan. Ik ken weliswaar één man die zich weinig raad weet met de combinatie van deze strip met daaronder een groot tekstveld maar het moet toch om een uitzondering gaan want we hebben het hier niet over zomaar een “praatje bij [zomaar] een plaatje”. De avonturen van heer Ollie en Tom Poes zijn meesterlijk getekend – van sommige plaatjes zou je een uitvergroting in je woonkamer willen ophangen – en ze zijn zo mogelijk nog meesterlijker geschreven. Het is dubbel genieten. Marten Toonder is een van Nederlands beste en leukste schrijvers.

Er valt veel over de Bommelboeken te vertellen* maar wat de verhalen al zo groots en aantrekkelijk maakt is behalve de heerlijke humor, de weinig verholen manier waarop Toonder indirect commentaar geeft op onze maatschappij. Ook voor de derde keer word ik er weer door getroffen zij het op een andere manier als zes jaar geleden. Dat komt gedeeltelijk doordat ik zelf ouder en o zo veel wijzer ben geworden maar toch ook doordat er sindsdien wel het een en ander veranderd is in Nederland.

Neem nu het verhaal De Wraakgier uit 1957 waarin een bejaarde zogeheten wraakgier, heer Kriegel, min of meer per ongeluk uit het verre Knekelpiek naar het brave, rustige om niet te zeggen vredige en beschaafde Rommeldam komt waar het recht heerst en het leven kostbaar is. Maar voordat Kriegel in Rommeldam arriveert, krijgt de lezer eerst een uitgebreid inkijkje in het dagelijkse leven in Knekelpiek. Heel gek maar daar heerst een geheel andere cultuur waar voor een 'normaal' mens eigenlijk niet te leven valt. Wraakgieren hebben namelijk de eigenaardige gewoonte om, en dat al generaties lang, niemand te vertrouwen en ze schreeuwen bij het minste of geringste om wraak. Zowat elke opmerking is in hun oren verdacht en wordt voor de zekerheid als een belediging opgevat. Waar een normaal mens zijn schouders over ophaalt, betekent dat voor wraakgieren werk aan de winkel. Er dient eigen- en hardhandig 'bewraakt' te worden, en wel onmiddellijk, anders ben je geen echte wraakgier en kom je nergens. Die vergelding houdt onder meer in dat men elkaars huizen vakkundig vernielt of meteen maar in brand steekt. Knekelpiek is een naargeestig oord waar geen heel huis meer staat want het bewraken is een verslavende bezigheid die steeds gemakkelijker ontvlamt, het houdt nooit op.

Wat één vreemdeling, één wraakgier in Rommeldam teweegbrengt is onvoorstelbaar maar geweldig leuk beschreven. Eenmaal in Rommeldam aangekomen, is heer Kriegel niet over het plaatsje te spreken waar volgens hem niet bewraakt wordt:

“Wat een land! Jullie zijn een volk van gemeentereinigers en opschrijvers!”

En:

“Als ik nog jonger was, zou ik de edele gebruiken uit mijn mooie vaderland hier gaan invoeren en dan zou ik van dit waterige reinigingsvolk weer een fier ras maken”.

Kriegel windt met z'n praatjes vervolgens de ene na de andere prominente Rommeldammer om zijn vinger. Zo ook Dorknoper, ambtenaar eerste klasse, die begrip bij de wraakgier vindt “voor de moeilijke taak van een ambtenaar eerste klasse. Ik zal hem tonen dat ik kan optreden als het moet.”

In geen tijd zit de Rommeldamse burgemeester Dickerdack thee met de oude wraakgier te drinken, nou ja bij wijze van spreken dan maar de burgemeester is danig onder de indruk van het frisse en verstandige taalgebruik van deze nieuwkomer die zich tenminste niet zo maar laat beledigen en die hij dan ook snel tot “onbezoldigd gemeente-bewraker” benoemt omdat het een goede burgemeester past een wraakgier als Kriegel te steunen in diens hoogstaande idealen. De inwoners van Rommeldam kunnen nog veel van nieuwkomer Kriegel leren, daar komt het wel op neer.

De media blijven niet lang achter. De gisse journalist Argus schrijft een interessant stukje over de wraakgier en zijn culturele gewoontes dat de Rommeldamse lezers inwrijft dat men in Rommeldam in “een muffe tijd leefde waarin iedereen zich glimlachend de kaas van het brood liet eten. Het dappere voorgeslacht had vergeefs roemruchte daden gepleegd en Rommeldam opgestuwd in de vaart der gemeenten. 'De tegenwoordige generatie zit geheel verslapt voor de t.v.!' riep de schrijver uit. 'Het is geen wonder, dat wij afgezakt zijn tot een derderangs stadje. Maar dank zij het frisse initiatief van de onbezoldigde gemeente-bewraker Kriegel zal dit anders worden. Er zal getoond worden, dat wij nog kunnen strijden voor ons recht! Deze gehele tijd schreeuwt om vergelding. Welnu, wij zullen vergelden!”

Als er een (door de onbezoldigde gemeente-bewraker in het geniep uitgelokt) conflict dreigt met het nabij gelegen Stuipendrecht geeft de burgemeester niet mis te verstane instructies aan zijn commissaris Bulle Bas:
“Laat ze daar in Stuipendrecht voelen, dat je niet met je laat spotten. Denk aan het roemruchte verleden, Bas!”

Hoewel hij even aan dit krachtige taalgebruik moet wennen, staat Bulle Bas al snel open voor de heldhaftige Knekelpiekse vergeldingsmethodes. Vlak voordat zijn agenten het conflict in het naburige Stuipendrecht gaan oplossen, houdt hij op zijn beurt een toespraak die er niet om liegt:

“Tot de laatste man! Denk aan het glorievolle verleden! De eer van de stad staat op het spel!”

De enige die zich niet laat meesleuren door heer Kriegels ideeën en gewelddadige vergeldingspraktijken, althans in het begin, is heer Bommel. Hij doet wat je van een heer mag verwachten, hij houdt zijn rug recht. Hij heeft de vreemdeling dan wel onderdak in slot Bommelstein verleend maar als hij merkt dat de heer Kriegel ook in Rommeldam zijn dagen wil slijten met het nemen van wraak, is de maat snel vol. Hij diskwalificeert hem zonder zogenaamd genuanceerd tolerant te zijn:

“We leven hier in een beschaafd land, heer Kriegel. Zulke dingen komen hier niet voor. In Rommeldam heerst het recht en is het leven kostbaar, als u begrijpt wat ik bedoel. U moet die ruwe gedachten uit het hoofd zetten, anders worden we kwade vrienden!”

En wat later in het verhaal, als blijkt dat zijn beleefde uitleg niet het gewenste resultaat heeft, drukt Bommel op het belknopje, zodat zijn bediende Joost de wraakgier de deur mag wijzen.

“Joost, wijs deze heer de deur en zorg, dat hij er niet meer in komt. In dit huis geen wraakgieren, Joost. Onthoud dat.”

Bommel verwacht dan ook alle steun van zijn buurman markies de Cantecler de Barneveldt.

“Als lieden van onze stand niet pal staan, blijft er niets van de cultuur over, als men begrijpt wat ik bedoel”.

Kriegel trekt zich niets, dat wil zeggen alles van Bommels verstandige woorden en adviezen aan want die woorden schreeuwen natuurlijk om wraak en dat is een kolfje naar de hand van de meesterwraakgier. Hoewel de burgemeester hem wel op het hart had gedrukt dat degene die in Rommeldam eigen rechter speelt, gestraft wordt, lukt het de onbezoldigd gemeente-bewraker vrij gemakkelijk de inwoners van Rommeldam tegen elkaar uit te spelen. De aangiftes en aanklachten zijn niet van de lucht: rechters draaien zodoende overuren en de gevangenis raakt overvol.

Ondanks zijn fiere optreden belandt heer Bommel toch in de gevangenis omdat de grove wraakgier de goedgelovige heer uiteindelijk weet te verleiden zich op zijn arrogante buurman de markies van Cantecler de Barneveldt te wreken door hem uit te schelden voor boleet! Een vreselijk scheldwoord. Dat kan een edelman natuurlijk niet over zijn kant laten gaan.

Gelukkig voor heer Ollie is de scherpzinnige Tom Poes er nog die, zoals in haast alle Bommelverhalen, een list verzint waardoor de wraakgier naar zijn geliefde vaderland Knekelpiek moet vertrekken en de rust en de beschaving terugkeren in Rommeldam.

Annelies van der Veer

Overgehaalde Landrotten
Marten Toonder - De Wraakgier (1957), De Beunhaas, Het Ontstoffen
Uitgeverij de Bezige Bij
Amsterdam
1974


* Ben je op zoek naar een illustere nick? Deze namen vond ik in de Bommelboeken:

(edelman) markies de Cantecler van Barneveldt
(politie-commissaris) Bulle Bas
(burgemeester) Dickerdack
(kapitein) Wal Rus
(trouwe bediende van heer Bommel) Joost
(journalist) Argus
(calvinist) De Zwarte Zwadderneel
(ambtenaar eerste klasse) Dorknoper
(professor) Prlwytzkofski
(professor) Sickbock
(magister) Hocus P. Pas
(meesterschilder) Terpen Tijn
(buurvrouw) Doddeltje
(criminelen) Bul Super en Hieper
('domme' gans) Wammes Waggel
(breinbaas) Kwetal
(bovenbaas) Amos W. Steinheicker (AWS)
(secretaris van AWS) Steenbreek
(doctorandus) Zielknijper
P. Pastinakel
(assistent van professor Prlwytzkofski) Alexander Pieps
(kruidenier) Grootgrut