‘In negentig sekonden, graag’

'In negentig sekonden, graag’

Kort na de moord op Theo van Gogh zat ik samen met de Amsterdamse hoogleraar Ruud Peters in een tv-programma op prime time. De presentator was een halve zool wiens naam en gelaatstrekken mij niet zijn bijgebleven.

Hij liet een filmpje draaien waarin een Marokkaans meisje op verongelijkte toon uitlegde dat de islam een godsdienst van vrede was, en dat de islam nooit onschuldigen ter dood liet brengen. Ze beklaagde zich bitter over de ongehoorde islamofobie van Nederland. Op de achtergrond bloemen, tuinen en stemmige muziek. Ruud vond het wel een mooi filmpje, of misschien waren zijn gedachten tijdens het bekijken van het meisje wat afgedwaald. Terwijl Ruud betekenisloze volzinnen mummelde (onder het trefwoord: achterstandssituatie) werd ik steeds bozer.
De halve zool was daarentegen buitengewoon met Ruuds fijnzinnige betoog ingenomen, dit paste helemaal in de lijn van het regime. Staatstelevisie in optima forma. Maar ja, zo'n programma is nu eenmaal gebaat bij afwisseling en flits, dus na een tijdje mocht ik als islamwatcher-zonder-rose-bril ook wat zeggen. Nu, afwisseling had ik op dat moment hoog in het vaandel.

Ik citeer mezelf uit het hoofd, geen garantie dat het precies zo gezegd is: ‘Als wat dat meisje in dat filmpje zegt, waar zou zijn, dan zou Theo van Gogh nu nog leven'. Mijn reactie was wel veel korter dan die van Ruud, maar ik deed mijn zegje met iets meer emotie en iets meer articulatie dan deze collega-Arabist. Heel Nederland wist op dat moment al dat Theo in naam van de islam vermoord was door een moslim in een djellaba. De geloofwaardigheid van de halve zool en van Ruud was niet meer vanzelfsprekend.

De productiemedewerksters die normaal iets vriendelijks tegen de ‘gasten’ van het programma moeten zeggen bij het uitlaten, tijdens de lange weg van studio naar uitgang, in het doolhof van de gebouwen op het Mediacentrum, begeleidden me na afloop in stilte naar de buitendeur toe, zonder een woord te zeggen.

Vrienden en kennissen die het gezien hadden, belden me op of sms'ten me terwijl ik nog in de taxi naar huis zat dat ik nu echt over de schreef was gegaan, en dat ik nu echt nooit meer op de tv zou komen. Maar dat bleek mee te vallen. De volgende dag ‘stond de telefoon niet stil’, en ik kreeg uitnodigingen, uit binnen- en buitenland, voor meer praat- en actualiteitenprogramma's dan ik aan kon nemen.

Vrienden horen een ongeveer gelijkwaardige rol in elkaars leven te spelen. Daarom kon ik Theo eigenlijk niet een vriend noemen. Mogelijk kon niemand dat. Hij kwam regelmatig bij mij over de vloer, deed dan veel stof opwaaien, zorgde voor veel commotie, en vertrok weer, op weg naar zijn volgende uitbarsting van energie. Ayaan voerde in het dagelijkse leven een vergelijkbare koers: ze moest je beslist spreken maar als je dan elkaar eindelijk trof, was ze het gehele onderhoud lang aan de mobiele telefoon met derden, en vermoedelijk ook vierden en vijfden.
Ik had Theo van Gogh in het begin van de jaren negentig leren kennen. In de laatste maanden van zijn leven heb ik hem vrij regelmatig gezien. Onze gesprekken draaiden in die tijd om een thema dat achteraf macaber moet worden genoemd: Wie liep er nu meer risico, hij of Ayaan. Ik gaf Theo steeds gelijk dat Ayaan meer risico liep. Zij was de afvallige, hij was de dorpsidioot. Maar ik zie hem nog bij mij thuis halverwege de trap staan, en ik weet dat we allebei toch een tikje bezorgd waren dat het volle leven net iets meer ruimte liet voor de dood dan wij wilden weten.

Aan het eind van de week van de moord gaf Jaffe Vink – de man van OPINIO maar destijds nog redacteur van Trouw - een diner voor een groepje mensen dat later korte tijd bekend zou komen te staan als ‘de vrienden van Ayaan’. De media ontplooiden een morbide belangstelling voor die avond. Wat was daar gezegd? Ging het hier om een geheim anti-islamitisch genootschap? Niemand bij de media had kennelijk enig idee hoe mensen op de dood reageren (wat natuurlijk te denken geeft). Er waren redenen om niet te veel over die avond te zeggen. Het was deels een strijd geweest tussen Afshin Ellian en Leon de Winter, over de vraag wie er de leukste thuis is.
Nu kwam mijn tv-ervaring me te stade. Gevraagd naar die avond, zag ik ineens dat een tv-maker natuurlijk beelden wil, en dat ik iets moest geven waar de goeierds beelden bij konden maken. Dus begon ik over het prachtige servies van Mevrouw Vink, het bijpassende bestek, ach ik hoefde het nauwelijks af te maken, hier konden tv-makers wat mee. Wie het gezien heeft, zal het wel niet vergeten zijn. Minutenlange opnames van soepterrines die in soepborden werden leeggegoten, kortom, eerste klas tv. Allemaal bewegende beelden! Zeer geschikt voor onheilspellende achtergrondmuziek en dreigende gemeenplaatsen.

Het is een mooie illustratie van het gevaar dat een journalist loopt wanneer hij iemand te heftig onder druk zet. Om ervan af te zijn, zeg je op een gegeven moment iets waarvan je vermoedt dat de vragensteller het graag wil horen. De dwang van een deadline is dan nauwelijks nog nodig om, in dit geval letterlijk, de boel in de soep te laten lopen.

Mijn allereerste tv-ervaring was met Ben Elkerbout, die mij in 1968 via een van zijn vrienden op het spoor was gekomen toen hij op zoek was naar een nette student Arabisch. Ik moest voor hem filmbeelden met klagende Palestijnse notabelen vertalen, in de Ambachtsschool in Hilversum, een van de oudste tv-studio’s van Nederland. De tweede keer mocht ik geheel in het Arabisch een Egyptische dissident interviewen. Of eigenlijk preciezer: ik moest hem een paar rare vragen stellen. Behalve ambtenaren van de Egyptische en de Israëlische geheime dienst, en natuurlijk ikzelf, heeft er niemand naar de uitzending gekeken.

Niet veel later begon ik, onder het pseudoniem ‘H. Jansen’, af en toe in de Haagse Post te schrijven, over onderwerpen die met het Midden-Oosten te maken hadden. Tegenwoordig is het geen kunst een dagblad elke dag geheel te vullen met uitsluitend nieuws over de islam en de islamitische wereld, maar toen was dat nog lang niet zo. Af en toe dus een stuk in de HP, en op zo’n stuk volgde meestal een optreden in een tv-itempje van een actualiteitenprogramma over hetzelfde onderwerp. Dat werd dan weer gevolgd door een verzoek van een kwaliteitskrant om de boel nog eens te herkauwen.

Ik beken dat ik dat schrijven erg leuk vond, en veel geleerd heb van de vele redactionele verbeteringen op wat ik inleverde. De tv-optredens hadden ook wel iets, je leerde er op zijn minst een bonte verzameling mensen door kennen. Er is/was in dit circuit geen scherpe scheiding tussen een optreden op tv of een lezing op het land. Bij beide activiteiten ontmoet je allerlei types lang voordat ze zijn wat ze moesten worden.

Zo heb ik ooit gesproken voor een studentenvereniging in Utrecht, waar ik tijdens de discussie de vraag gesteld kreeg waarom er nu toch zo veel te doen was over de migranten, zeg maar de ‘nieuwe Nederlanders’. Daarop placht ik te antwoorden dat de hoofdoorzaak van de problemen gelegen is bij de sociale voorzieningen. Die ‘immuniseren de migranten tegen marktwerking’. Zo’n plechtstatige formulering boezemt het politiek correcte volksdeel vertrouwen in. Toch weet iedereen waar het in grotemensentaal op neer komt: het uitkeringsstelsel bemoeilijkt dat migranten gaan werken, en alleen door ergens te werken ga je je er thuis voelen.

Of dat antwoord juist is, moet nu even de vraag blijven, want er zijn nauwelijks problemen met migranten uit niet-islamitische landen, dus andere factoren zoals godsdienst zullen ook wel een rol spelen. Maar het aanwezige kamerlid van de VVD, Marc Rutte, toen nog onbekend, schrok wakker, en als door een wesp gestoken interrumpeerde hij dat ‘wij hier in dit land’, ‘met elkaar’ niet aan de uitkeringen mochten gaan sleutelen.

Het moet nu opnieuw even de vraag blijven of die zienswijze juist is, maar ook als het juist is, dat was niet zijn tekst, dat was toch echt meer een tekst voor een PvdA-er. De brede overeenstemming over de hoofdlijnen van het Nederlandse beleid tussen PvdA, CDA, VVD en D66 kon niet sneller en charmanter neergezet zijn. Waar zie je zulke dingen nog.

De eerste keer dat ik zonder eerst een stuk in de HP geschreven te hebben op de buis mijn zegje mocht komen doen, was in een programma waar Jaap van Meekeren presentator was. Die was destijds buitengewoon beroemd. Het programma ging over de oorlog tussen Irak en Iran, jaren tachtig. Van Meekeren vertelde me wat hij ging vragen, en wat ik moest antwoorden. Toen ik een ander antwoord voorstelde, vond hij dat ook goed. Een ruimdenkend man. Ik had negentig seconden voor dat antwoord, fluisterde hij nog snel voor we live gingen.

Ik kwam klaar in tachtig seconden. Ik las oprechte bewondering op het gepoederde gelaat van de geharde presentator. ‘Uitstekend! U gaat een grote toekomst bij de tv tegemoet’, sprak hij, ‘precies anderhalve minuut!’. Eerst had ik nog even gedacht dat hij mijn antwoord zo goed had gevonden, maar daar ging het niet om. Binnen de tijd blijven, dat was, ik ben het daar tegenwoordig volledig mee eens, het belangrijkste.

Inmiddels ben ik tientallen zo niet meer dan een honderdtal tv-optredens verder. Theo van Gogh heeft mij wel eens gezegd dat ik een van de weinige mensen ben die als hij op de tv is, gewoon blijft praten. Ik weet niet goed wat hij daar mee bedoelde, ‘gewoon’ moet hier vermoedelijk opgevat worden als ‘net zoals wanneer je niet op de tv bent’. Dat is in zo verre juist dat ik me weinig zorgen maak over een lopende camera, en meestal denk ‘Dit programma is zo treurig, daar kijkt toch niemand naar’. Dat blijkt vaak erg mee te vallen. Er is altijd wel iemand in mijn kennissenkring die het toevallig gezien heeft.

De laatste jaren bestaat bij de tv de gewoonte om de ‘gasten’ van het programma een video, tegenwoordig CD, van hun optreden mee te geven. Hoewel ik toch ongewoon gemotiveerd zou moeten zijn om zo’n opname na afloop nog eens te bekijken, is dat me eigenlijk nooit gelukt. Lang voor het fragment komt waar ik zelf in schitter, ben ik in diepe slaap gevallen. Ergens geeft me dat het gevoel dat die programma’s misschien toch niet zo afwisselend en flitsend zijn als de regie denkt.

Ook tijdens het maken van het programma bekruipt die gedachte me wel eens. Dat is natuurlijk niet wenselijk. Als iemand in de studio dat al denkt, wat in godsnaam zullen ‘de mensen thuis in het land’ dan wel niet denken? Moet ik me er diep voor schamen dat ik een keer tijdens een live uitzending in slaap ben gevallen? De presentator wist de situatie trouwens goed te redden.
Voor zo ver ik weet, heb ik maar een keer een conflict met een presentator gehad. Dat zegt niets, want een live programma is geen situatie om een conflict uit te discussiëren. Maar goed, de halve zool van dienst verzekerde het Nederlandse volk bij herhaling dat het Amerikaanse leger Umm Qasr had veroverd, de diepzeehaven in het zuiden van Irak. Tegelijkertijd stond in de studio Al-Jazeera aan, waar te zien en te horen was hoe Poolse commando’s bittere en bloedige strijd leverden om deze strategisch belangrijke plaats in te nemen.

De presentator had het niet zo op tegenspraak. Ik mocht niet zeggen dat de strijd om Umm Qasr nog niet gewonnen was. Dat zou de zondagsrust verstoord hebben, of iets dergelijks. Tijdens de reclameminuten rond het journaal ben ik vertrokken. Ik vond het beleid van de programmamakers respectloos tegenover de Polen die zich aan het doodvechten waren.
Op de tv komen betekent af en toe herkend worden. Hoe leuk is het om de Etna op te klimmen, en eenmaal boven, tot de enkels in het vulkaanstof, begroet te worden met ‘Dag meneer Jansen!’? Of in een bar in Bangkok te worden aangesproken door een Nederlander die wil weten ‘hoe je er moet komen’, daarmee bedoelend hoe je een stuk in een krant geplaatst krijgt? Kom op, laten we ons niet aanstellen, er is ernstiger leed op de planeet. En, die bekendheid heeft zeker geholpen mijn boekje Islam voor varkens, apen, ezels en andere beesten tot een bestseller te maken.

Boze reacties zijn soms vertederend. Een Marokkaanse jongeman liet mij ooit per e-mail weten dat in het Hiernamaals van mijn gebeente een fluit zou worden gemaakt, en dat bij elke toon op die fluit geblazen mijn ziel onbeschrijflijke pijnen zou lijden. Ik ben benieuwd. Ook bewaar ik goede herinneringen aan een brief vol bloederige bedreigingen ondertekend met ‘Gepensioneerd vredesactivist te Badhoevedorp’.

Het uitermate progressieve universitair onderwijzend personeel zou misschien minder tv moeten kijken, en zich tegenover mijn kinderen wat meer moeten inhouden: mijn dochters zijn niet verantwoordelijk voor mijn gebrek aan loyaliteit jegens de heersende multiculturele dwaalleer. Toch worden ze daar door hun docenten soms op aangesproken. Zelf met een anonieme achternaam als Jansen. Ja, hun vader is fout in de multikul-oorlog. Maar moet de rekening daarvoor niet uitsluitend aan mij zelf gepresenteerd worden? Hemeltje, dat is natuurlijk weer zo’n ouderwetse en reactionaire opvatting van mij waar ik afstand van zal moeten doen in het belang van de komst van een nieuwe multiculturele wereld waarin de nieuwe multiculturele mens multicultureel nieuw aan het wezen zal zijn

Ayaan Hirsi Ali heeft vaak gezegd dat wij in het Westen het haasje zijn als de afvallige moslims niet in groten getale uit de kast komen. Volgens Ayaan, en niet volgens Ayaan alleen, zijn er miljoenen afvallige moslims die letterlijk als de dood zijn dat iemand merkt dat ze van hun prachtgeloof zijn afgevallen. Mijn ervaring na tv-optredens is dan ook steeds dat moslims me toefluisteren dat ik nog te zacht ben geweest, dat het in werkelijkheid veel erger is, terwijl de blanke elite van het koninkrijk me vanwege dezelfde uitspraken vol onbegrip of soms ook met ontzetting aankijkt.

Laten we onze hoop dus maar niet op de Pechtolds van deze wereld vestigen, en ook niet op de gepensioneerde vredesactivisten, maar op de Marokkaanse winkelmeisjes bij H & M. Laten we dan ook maar niet raar opkijken als mijn rol als de brenger van de slechte berichten over de islam te zijner tijd door een gestudeerd Marokkaans meisje wordt overgenomen. Kan ik eindelijk echt met pensioen.

Hans Jansen

In het dubbeldikke winternummer van: HP/deTijd (week 51/52).