De bedenkelijke opvattingen van de humanist en vrijdenker Leo Polak

“....dan rest er slechts één middel tot essentiële verheffing van het zedelijk peil der mensheid tot echte zedelijke evolutie: de selectie of teeltkeuze, die het onverbeterlijke slechte uitroeit door het van de voortplanting uit te sluiten en het goede voortplant, in stand houdt, de overhand en de zege verschaft. Zo alleen kan en moet er voor gezorgd worden, dat een volgende generatie zedelijk sterker, gezonder, reiner, edeler zij dan het voorafgaande. Aldus dient “the survival of the fittest”te worden gelouterd en verheven tot the survival of the best.”

Schrik niet! Het betreft hier een citaat van de Joodse hoogleraar rechtsfilosofie Leo Polak (1880-1941) uit
zijn in 1936 bij uitgeverij Kosmos verschenen boek ‘Sexuele Ethiek’. Binnen het politiek-correcte humanistische establishment, waar Polak grote populariteit geniet, is decennia lang gezwegen over diens bedenkelijke opvattingen omtrent selectieve voortplanting. Nu humanisten een naar Leo Polak te vernoemen vrijdenkersleerstoel aan de Rijksuniversiteit van Groningen willen bekostigen is het tijd voor openheid.

Sexuele Ethiek: “Toon karakter – Kies karakter – Kweek karakter!”

Polak

In zijn boek bepleit Leo Polak omstandig en op hoge toon een eugenetica (rasverbetering door seksuele teeltkeus) op basis van ethische criteria: “Toon karakter – Kies karakter – Kweek karakter!” luidt zijn credo. Voortplanting zou slechts voorbehouden moeten worden aan gehuwde koppels van hoog zedelijk peil. Daarbij ging Leo Polak er vanuit dat zedelijkheid een kwestie is van aanleg en erfelijkheid. Zijn enthousiasme voor ethische selectie ging zelfs zover dat hij willens en wetens voorbij ging aan het ontbreken van een solide empirische basis voor zijn beoogde veredelingspolitiek.[Leo Polak trad in de voetsporen van zijn Groningse leermeester Gerard Heymans – grondlegger van de empirische psychologie in Nederland - die vruchteloze pogingen deed om de erfelijkheid van zijn “karakterkubus” aan te tonen.] Zo mogelijk nog bedenkelijker is de impliciete veronderstelling dat Leo Polak heel goed meende te weten wat ethisch wèl en wat niet door de beugel kon. Wilde hij een Übermensch naar zijn eigen beeld kweken? En dat in een tijd dat de nazi’s hun ware gezicht toonden en lieten blijken wat zìj onder “zedelijk sterk, gezond, rein en edel” verstonden! Het is zacht gezegd bittere ironie dat Leo Polak door toedoen van hem vijandige - maar eveneens verblinde adepten van het sociaal darwinisme - in 1941 wegens fysieke uitputting overleed in het concentratiekamp Sachsenhausen.

Het tragische lot van Leo Polak kan echter geen reden zijn om een mogelijke vrijdenkersleerstoel naar hem te vernoemen. Temeer daar zijn ‘Sexuele Ethiek’ niet als een ‘bedrijfsongeval’ kan worden afgedaan. In tegendeel, het boek past naadloos in een oeuvre dat stijf staat van ‘zedelijkheid’ en star moralisme. 

Verzwijgen, verdoezelen, verdraaien 
Het zijn voornamelijk humanisten zelf die de geschiedenis van het humanisme schrijven. Ofschoon het (georganiseerde) humanisme pas na de Tweede Wereldoorlog is ontstaan hebben deze ‘geschiedschrijvers’ om redenen van public relations de neiging om de geschiedenis ‘op te leuken’. Onderling onsamenhangende verschijnselen, bewegingen en personen van vóór de oorlog, voorzien zij gretig van het stempel humanisme: ‘het humanisme van de oudheid’, ‘de renaissancehumanisten’, ‘het verlichtingshumanisme’, ‘het vormingshumanisme’ etc. Zo ontstaat de indruk dat het humanisme een eeuwenlange, eerbiedwaardige traditie kent. Minder fraaie kanten van humanisten, zoals bijvoorbeeld de opvallende jodenhaat van Desiderius Erasmus, blijven bij voorkeur buiten beschouwing.

Het is in dit kader tekenend dat Peter Derkx - als hoogleraar humanisme en levensbeschouwing verbonden aan de Universiteit voor Humanistiek - in zijn essay 'De humanist en vrijdenker Polak' uit 2001 - met geen woord rept over Polak's ‘Sexuele Ethiek’ uit 1936, noch enige uitspraak doet over Polak's politieke opstelling in een tijd van manifest fascisme.

Het lemma over Leo Polak in de ‘Humanistische Canon’ omschrijft Polak’s ‘Sexuele Ethiek’ - nogal eufemistisch - als “een pleidooi voor een autonome moraal”. De auteur Homme Wedman, voormalig docent eigentijdse geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen, geeft evenwel geen nadere uitleg. Ook het Humanistisch Historisch Centrum maakt het bont met de eind vorig jaar verschenen uitgave“‘Liever een dode leeuw dan een levende hond’. Over de betekenis van de vrijdenker en humanist Leo Polak (1880-1941).” Daarin herhaalt Wedman nog eens zijn valse eufemisme en trekt filosoof Floris van den Berg uit ‘Sexuele Ethiek’ de verbijsterende conclusie dat Leo Polak een voorloper was van de seksuele revolutie in de jaren ‘60 van de 20e eeuw. Het voorwoord waarin Bert Gasenbeek, directeur van bovengenoemd centrum, opmerkt dat het werk van Leo Polak, in deze tijd van populisme en financieel-economische crisis, een antwoord biedt op de daarachter liggende geestelijke crisis, doet in dit verband tragikomisch aan.

Ten slotte
Het is te hopen dat in de nabije toekomst onafhankelijke historici van buiten het georganiseerde humanisme zich zullen buigen over de politieke positie van Leo Polak in een roerige periode van opkomend fascisme.

David Bakker en Fred Neerhoff