Heerlijk cultuurrelativisme

"....Anderzijds hoor of lees ik wel mensen die hun eigen westerse cultuur bestempelen als louter rationeel, voortgekomen uit het moderne Verlichtingsdenken, zonder daarbij te vermelden dat daar ook de al of niet donkere irrationele kant van de Romantiek aan vastzit. "

De Franse film is sinds de eeuwwisseling weer in opmars. Amélie (2001), Bienvenue chez les Ch'tes (2008), en nu Intouchables zijn de klappers bij het grote publiek. In Frankrijk goed voor meer dan 20 miljoen bezoekers. Bewoog de naїef-romantische Amélie zich – net voor de klap van 11/9 - nog binnen de kaders van het in de film puur blanke Montmartre, de andere twee tonen ons de verschillen en overeenkomsten tussen twee ‘culturen’. Plus de (voor)oordelen daarover. Les Ch'tes was buiten Frankrijk

niet zo succesvol. Dat heeft natuurlijk te maken met het gedramatiseerde contrast tussen het zuiden en het noorden van dat land. Het noorden is dan de regio Nord-Pas de Calais, waarheen de hoofdpersoon wordt overgeplaatst vanuit het plaatsje Salon de Provence. Voor iedereen om hem heen is alles boven Parijs sowieso de hel, maar de verbanning naar Bergues, vlak onder Duinkerke, is wel het slechtste wat een mens kan overkomen. Daar is het koud. De mensen spreken er een idioot taaltje dat eigenlijk geen Frans is. Ze hebben geen manieren maar wel achterlijke gewoonten. Ze gaan slecht gekleed en eten dingen die niet voor een mens bedoeld zijn. Kortom: een inferieur volkje. Sinds de release van de film schijnt het aantal reizen naar deze achterlijke streek enorm toegenomen te zijn.

Ook in Intouchables wordt even gememoreerd aan Duinkerke als een oord waar alleen maar 'trollen' wonen, maar verder gaat het om een komische confrontatie van welgesteld blank in het centrum van Parijs en volks zwart in de banlieues. Een tegenstelling die ook buiten Frankrijk herkenbaar is. De (veronderstelde) gebruiken, gewoonten en waarden van beide 'culturen' zijn lekker dik aangezet en botsen regelmatig met elkaar maar leveren uiteindelijk ook iets op. De plot van de film is gebaseerd op het waar gebeurde verhaal van Philippe Pozzo di Borgo (de naam verraadt 'oud geld'), inmiddels in het Nederlands vertaald onder de titel Onaantastbaar. Philippe is de directeur van een champagnefirma die tijdens het paragliden verongelukt en tot aan zijn nek verlamd geraakt is. Zijn vrouw is aan kanker gestorven. Z'n kinderen zijn nog jong. Hij heeft personeel genoeg, maar hij zoekt een persoonlijk verzorger die geen medelijden met hem heeft. Eén van de kandidaten is Driss, een Senegalese jongen uit een banlieue. Hij solliciteert alleen maar omdat hij drie afwijzingen nodig heeft voor een uitkering. Want zo zijn ze, die gasten uit de buitenwijken. In de werkelijkheid was het een Marokkaanse jongen, afkomstig uit de grens streek met Algerije. Ook dat nog. Zo'n type uit het Rifgebergte dus. En de champagnemaker? Hij woont in een kast van een huis met wandtapijten, bladgouden lijsten en een monumentale trap (in de film is daarvoor de residentie van de Nederlandse ambassadeur gebruikt), waar klassieke muziek wordt gespeeld en een Maserati op de binnenplaats – met aangrenzend de grote tuin - staat. Heerlijk voer voor cultuurrelativisten en hun criticasters.

Wat het begrip ‘cultuur’ inhoudt, is niet altijd even duidelijk. Zeker niet als het gevat wordt in handzame tegenstellingen die duidelijk moeten maken ‘wie we zijn’. Wij? ‘Wij’ hebben een rationele cultuur, ‘zij’ een religieuze of achterlijke. Dergelijke constructies verraden wel een erg monolythisch begrip van ‘culturen’, dat stamt uit de tijd dat antropologen uit het begin van de vorige eeuw, zoals Franz Boas en zijn leerlinge Margaret Mead, zich afzetten tegen rassendenken en sociaal-darwinisme. Dat ‘culturen’ afgeronde gehelen zouden zijn, elk met een volkomen eigen karakter, werd in de jaren zeventig al door hun opvolgers afgewezen als achterhaald cultuurrelativisme en een mislukte correctie op het koloniale denken. In die zin relativeren zowel de zogenaamde verstokte cultuurrelativisten als hun kritikasters, wanneer ze uitspraken over ‘culturen’ doen. In onze zich globaliserende wereld lijken culturen als gevolg van voortschrijdende techniek en communicatie minder monolythisch, minder statisch, eerder open, veranderlijk en dynamisch te worden. Wat niet wegneemt dat er grote verschillen en tegenstellingen bestaan. En dat deze vaak keihard botsen. Tot op zekere hoogte zijn deze verschillen te toetsen aan universele wetten en verklaringen, zoals bijvoorbeeld Amnesty International beoogt.

Eigenlijk kom ik niet zo heel veel mensen meer tegen, die uit louter schuldbewustzijn de Derde Wereld op een bijna missionaire manier aanbidden of hun eigen cultuur als minderwaardig beoordelen ten opzichte van pre-moderne oh zo natuurlijke culturen, zoals die van de Inca’s of Papoea’s. En die het onmogelijk achten dat er universele wetten zouden kunnen gelden voor zoveel verschillende culturen. Anderzijds hoor of lees ik wel mensen die hun eigen westerse cultuur bestempelen als louter rationeel, voortgekomen uit het moderne Verlichtingsdenken, zonder daarbij te vermelden dat daar ook de al of niet donkere irrationele kant van de Romantiek aan vastzit. Het is natuurlijk heilzaam als het postmoderne elite denken plaats maakt voor meer democratisch zelfbewustzijn . We willen allemaal de individuele en rationele rechten van de Verlichting maar het is niet verkeerd om te beseffen dat we ook allemaal- in welke vorm dan ook - de kleine organische warmte willen die de Romantiek ons had beloofd. Hoe zou het komen, dat mensen in een kleine gemeenschap zich emotioneel verzetten, als iemand daaruit op grond van het asielrecht wordt uitgewezen, terwijl ze zich niet laten horen als dat elders gebeurt of zich dan juist negatief uitlaten over te veel asielzoekers? Ik werk op een grote HBO-instelling op een opleiding die de resultante is van een fusie tussen drie verschillende elkaar destijds beconcurrerende opleidingen. Die drie bedrijfsculturen hebben aanvankelijk het functioneren van de nieuwe opleiding in de weg gezeten, Iedereen zal dat herkennen. Elk van de drie vond zichzelf de beste. En terecht. Maar de opleiding veranderde, de administratie werd ingewikkelder, de eisen van de buitenwereld werden stringenter, er dienden zich nieuwe groepen studenten aan. De drie moesten samenwerken om de klus te klaren. En er ontstonden nieuwe initiatieven en andere vormen van onderwijs. De verschillen tussen de drie bleven. De grappen daarover ook. En er ontstonden weer andere verschillen.

Zo vergaat het Philippe en Driss ook in Intouchables maar dan op een ander niveau. Het verschil tussen hoge en lage cultuur, zoals klassieke muziek en disco, moderne schilderkunst en Thaise massagemeisjes, wordt er op de hak genomen. Er gaat veel mis. Maar er zijn ook momenten dat de chemie tussen beiden onweerstaanbaar is. Het samenspel tussen de acteurs François Cluzet, vooral bekend van het arthouse-circuit, en Omar Sy, de Eddy Murphy van Frankrijk die vorige maand als eerste zwarte acteur de César voor de beste Franse acteur won ten koste van Jean Dujardin uit The Artist, is in elke scène weer een feest. De film is niet baanbrekend, niet origineel. Maar er is wel de vonk tussen de beide acteurs, de gulle lach van Omar Sy, die even de wereld lijkt open te breken, zodat elk cultureel verschil overbrugbaar lijkt. Dat is, denk ik, toch waar al die mensen voor komen. Ook in Nederland. En dan is er nog het werkelijke verhaal van de werkelijke Philippe Pozzo di Borgo dat ons – zeker naar het einde van de film toe – doet beseffen, dat niet alles in Intouchables alleen maar een verzonnen sprookje is.