Toen een hoer nu een hoer

In 2006 verscheen Wie geschoren wordt moet stil zitten van Monika Diederichs, een onderzoek naar de zogenaamde moffenhoeren en de al of niet officieel georganiseerde volksgerichten. Het TV-programma Andere tijden wijdde er een aflevering aan. Vorig jaar publiceerde Diederichs het vervolg, Kinderen van Duitse miltairen, dat handelt over de ervaringen van zo’n dertien tot vijftien duizend kinderen die tijdens de bezetting werden verwekt door Duitse soldaten. In de uitzending van Andere tijden op 24 februari jl. kwamen vier van die ‘moffenkinderen’ aan het woord. De schrijver Jan Brokken analyseerde een fatale gebeurtenis op 10 oktober 1944 in zijn jeugddorp Rhoon, net ten zuiden van Rotterdam, en kwam erachter, dat het diepchristelijke dorp van zo’n 2000 zielen toentertijd 30 meisjes en vrouwen herbergde die een relatie met de bezetter hadden. Hij maakte er een boek van, De vergelding – een dorp in tijden van oorlog, gebaseerd op honderden archiefstukken en 185 interviews, maar geschreven met de verhaaltechnieken van een roman. Het is een indringend oorlogsverhaal geworden, uiterst genuanceerd, beschreven in alle mogelijke tinten grijs, dat ook zomaar zou kunnen opgaan voor het dorp van je ouders. Het toont haarscherp, hoezeer oordelen en vooroordelen nog
generaties lang kunnen voortetteren, zeker als er geen grondig onderzoek wordt gedaan naar wat er precies is voorgevallen. Maar wat is daar in Rhoon op 14 oktober 1944 dan voor verschrikkelijks gebeurd?

Het is bekend hoe ‘moffenmeiden’ in de anarchie van vlak na de oorlog door joelende menigten werden opgejaagd, vernederd, kaalgeknipt en met menie besmeurd. Het was de publieke straf, soms door officiële plaatselijke autoriteiten gesteund, voor meisjes en vrouwen die iets hadden gehad met Duitse soldaten. Later was het onderwerp taboe. Men zweeg erover en de kinderen kregen er niets over te horen. Hun gegevens werden soms zelfs uit archieven verwijderd. De historica Monika Diederichs, zelf geboren uit de verbintenis van een Nederlandse vrouw en een Duitse militair, en na de dood van haar vader met haar moeder naar Nederland teruggekeerd, was de eerste die deze vrouwen (zo’n 130.000) publiekelijk ter sprake bracht. Ze spoorde er met veel moeite (de meesten schaamden zich) 56 op en hield 42 diepte-interviews. Volgens hen waren de vrouwen veelal verliefd (Brandpunt zond ooit een documentaire uit over een verzetsstrijdster die werd opgepakt en in de gevangenis verliefd werd op een Duitse soldaat); voor anderen speelde ‘de erotisering van het uniform’ een rol. Diederichs: “De soldaten waren in een overwinningsmood. Ze waren jong en zagen er goed uit. Daar vielen vrouwen op.”

Juist dit gegeven van de ‘moffenmeiden’, dat samenhing met de gruwelijke gebeurtenis op 10 oktober 1944 in zijn dorp Rhoon, intrigeerde Jan Brokken en bracht hem ertoe – samen met researcher Bert G. Euser – een grootsscheeps onderzoek te beginnen. Brokken (1949) groeide op in het tuindersdorp onder de rook van Rotterdam, waar zijn vader (theoloog – hij deed in Indonesië wetenschappelijk onderzoek naar islamitische bewegingen) vanaf 1952 het ambt van hervormd predikant bekleedde. Over het dorp schreef hij al de romans De provincie (1984 - verfilmd met Thom Hoffman, Pierre Bokma, Gijs van Scholten Asschat en Tamar van den Dop) en Mijn kleine waanzin (2004). En nu dus De vergelding. Als journalist schreef hij onder meer voor De Haagse Post. Vanaf 1986 wijdde hij zich uitsluitend aan het schijven van reisverhalen en romans. Hij woonde in Afrika en het Caraїbisch gebied. Bekend werden vooral In het huis van de dichter (over de Russische pianist Youri Egorov) en Baltische zielen (over Estland, letland en Litouwen aan de hand van portretten van o.a. Eisenstein, Arvo Pärt, Hanna Arendt, Gidon Kremer en Mark Rothko – zie ook filmmuziek). Kenmerkend voor zijn werk is het verhalen over passie en emotie in een sobere stijl en het op een ingenieuze manier in elkaar vlechten van persooonlijke verslaggeving, fictie en documentaire. Hij heeft er nog steeds geen belangrijke prijs voor gekregen.

Jan Brokken

Toen Jan Brokken weer eens terug was in Rhoon, vroeg de verslaggever van het lokale krantje hem of hij het al gehoord had (zo begint elke dorpsroddel). Wat? Droogscheerder (de namen in De vergelding zijn verzonnen) ligt te brullen in het ziekenhuis. Uit angst en schaamte voor het laatste oordeel. De man was kapper in het dorp en had vlak na de bevrijding als zestienjarige jongen een groot aantal meisjes uit het dorp kaalgeknipt. Met een schapenschaar. Er zou een lijst gecirculeerd hebben van maar liefst dertig Rhoonse meisjes en vrouwen. Dat leek Brokken veel. Maar het bleek dus te kloppen. Een aantal daarvan had direct te maken met het ongeval van die tiende oktober 1944, en dus ook met de afschuwelijke nasleep ervan. Op de bewuste avond was een Duitse soldaat, samen met twee anderen, en twee Nederlandse vriendinnen, terugkerend van het rendez-vous huis van een ‘moffenvrouw’, geëlektrocuteerd door een loshangende stroomkabel. Of was deze losgetrokken? De Duitsers hielden het op een sabotagedaad. Sinds Dolle Dinsdag stond daar een represaille straf op: de fusillade van tien ter dood veroordeelde ‘terroristen’. De betrokken commandanten lieten zonder enige vorm van onderzoek zeven dorpelingen oppakken. Eén werd er door een NSB’er weer vrijgekocht, een ander was nog minderjarig. Zij werden vervangen door twee anderen, van wie één de directeur van de vlasfabriek was, die de Ortskommandant probeerde te bewegen af te zien van represailles. De zeven werden op de plek van het onheil gefusilleerd. Een jongen moest toekijken.

In bijna 400 bladzijden pluist Brokken alles uit. In zijn verhaal gaat het feitelijk om één dag, één avond, maar Brokken beschrijft eigenlijk het dorpsleven van ruim een halve eeuw, met al z’n religieuze, sociale en politieke verschillen. De wond die de executie van zeven onschuldigen slaat in de gemeenschap, zorgt na de oorlog tot aan de dag van vandaag voor controverses. Er zijn tal van onderzoeken gedaan naar de executie, er zijn processen gevoerd, en die hebben geleid tot veroordelingen. Maar de schuldvraag (Wie was verantwoordelijk voor die elektriciteitskabel over de weg?) is nooit opgelost. Brokken toont aan, dat er veel fouten zijn gemaakt in al die hoorzittingen en onderzoeken, maar ook hij blijkt uiteindelijk niet in staat het verhaal rond te krijgen. Sommige getuigen willen niet praten, sommigen blijken niet meer traceerbaar te zijn, of geven geen sjoege (in het verre Canada bijvoorbeeld), anderen hebben hun geheimen meegenomen in het graf.

In zijn reconstructie behoudt Brokken een zekere journalistieke afstand, maar hij weet de dorpsfiguren ook iets van romanpersonages mee te geven. Zo vindt hij een vorm voor het feit, dat de werkelijkehid soms absurder is dan ook maar iemand kan bedenken. De personen in het boek worden in zekere zin ook karakters in een roman. De verzetsman met te veel bravoure. De opportunistische NSB’er. De fabrieksdirecteur die opkomt voor zijn werknemers en meteen mag plaatsnemen naast de andere te fusilleren dorpsgenoten. De kleine jongen die de executie moet bekijken. Het meisje van veertien dat haar Duitse vriend onder stroom ziet staan en weggestuurd wordt door de Duitse ondercommandant. De Ortskommandant met zijn witte schoothondje die niets en niemant ontziend het bevel tot de executie geeft en daarna have en goed van de familieleden in de fik laat steken. En de vrouw, in het boek Dirkje Veth genoemd, die haar huis tot een ontmoetingsplek maakt voor Duitse militairen en Nederlandse vrouwen, omdat haar man sinds 1939 bij het verzet in Engeland zit en haar en de kinderen – onder wie een ernstig gehandicapt zoontje - laat verhongeren. Als deze laatste in 1945 terugkeert, in een witte Amerikaanse slee vol lekkernijen en cadeautjes voor vrouw en kinderen, vindt hij haar kaal geschoren en bont en blauw geslagen in het huis van haar ouders. Het is opmerkelijk met hoeveel denkbare tinten grijs Jan Brokken dit plaatje inkleurt. Nergens neemt hij stelling, nergens vind je een moreel oordeel. Hij schikt de feiten, voor zover ze bekend zijn, herschikt ze en draait ze nog eens om ten einde verbanden aan te leggen en interpretaties te geven. Voor in het boek staat aangegeven dat De vergelding is gebaseerd op ware gebeurtenissen en uitvoerig onderzoek, een vermelding die onmiddellijk vergezeld gaat van de opmerking: “Niettemin: iedere waarheid is slechts een interpretatie van wat zich in werkelijkheid heeft voorgedaan.”

Tot op de dag van vandaag is het gebeurde op die avond blijven doorwerken. “Een dorpeling vergeleek de gang van zaken met een sloot die nooit wordt doorgespoeld. Die gaat rotten en stinken en wordt een broedplaats van kwalijke algen.“ Iedereen krijgt op deze manier zijn eigen verdachte of zijn eigen schuldige, omdat de zaak nooit echt goed onderzocht is. De dochters van Dirkje Veth werden na de oorlog met de nek aangekeken. Nog in 2005 werd de oudste in niet mis te verstane woorden gebrandmerkt, toen ze naar een muziekparade stond te kijken waaraan haar man deelnam. Een andere toeschouwer herkende in haar het meisje van toen en riep zo hard dat iedereen het kon horen: “O, jij bent de dochter van die moffenhoer.” Het doet denken aan de verhalen van de ‘moffenkinderen’ in de uitzending van Andere tijden van 24 februari jl., waarin een vrouw vertelde hoezeer ze zich haar hele leven geschaamd had en nooit haar verhaal had kunnen vertellen. Voor anderen was haar verhaal : Toen een hoer nu een hoer.

 In De vergelding heeft Jan Brokken dit aspect van het oorlogsverhaal van Rhoon in meer dan vijftig tinten grijs verteld. Maar ook alle andere facetten van een kleine gemeenschap waar Duitse militairen gelegerd en ingekwartierd waren. En het is ongelooflijk om te lezen hoe de levens van de dorpelingen na de oorlog verder verlopen zijn en hoe ze bepaald werden door die ene losgetrokken stroomkabel. Of was ie toch gewoon losgeraakt? Dat is dus nooit opgehelderd.