Hoe het vrije woord voor het Westen verloren ging

Hoe het vrije woord voor het Westen verloren ging

Op 26 september was het twintig jaar geleden dat Salman Rushdie De Duivelsverzen publiceerde. Hij had er vier jaar aan gewerkt, daarbij gesteund door een voor die tijd bijna ongehoord voorschot van $850,000 van zijn uitgever, Penguin. Rushdie hoopte dat het werk zijn reputatie als de belangrijkste Britse romanschrijver van zijn generatie zou verstevigen. Het boek zette de wereld inderdaad in vuur en vlam, alleen niet bepaald op de manier waarop dat was bedoeld.

In een interview voor de publikatie zei Rushdie dat De Duivelsverzen een roman was over “migratie, gedaanteverwisseling, gespleten personages, liefde en dood.” Het was ook een satire op de Islam, “een serieuze poging,” aldus Rushdie zelf, “om over godsdienst en openbaring te schrijven vanuit het perspectief van een seculier persoon.” Voor sommigen was dat onacceptabel en zij zagen de roman als ‘haatliteratuur’, om de woorden van de Britse moslimfilosoof Shabbir Akhtar te gebruiken. Binnen een maand was De Duivelsverzen verboden in Rushdie’s geboorteland India, na protesten van extremistische moslims.

Tegen het eind van het jaar hadden protesteerders een exemplaar verbrand in de straten van Bolton, in Noord-Engeland. En toen, op 14 februari 1989, kwam de gebeurtenis die zou uitgroeien tot de Rushdie-affaire: de geestelijk leider van Iran, ayatollah Ruhollah Khomeini, sprak zijn fatwa uit.

“Ik wil alle ijverige Moslims van de wereld laten weten dat de schrijver van het boek met de titel De Duivelsverzen – dat is samengesteld, gedrukt en gepubliceerd in tegenspraak met de Islam, de profeet en de Koran – en iedereen die betrokken is bij de publikatie en bekend was met de inhoud van het boek tot de dood zijn veroordeeld,” zo verklaarde hij.

Dankzij de fatwa groeide de Rushdie-affaire uit tot het belangrijkste strijdpunt rond het vrije woord in onze tijd. Het bleek ook een keerpunt in onze houding tegenover de vrijheid van meningsuiting. De critici van Rushdie verloren de strijd; De Duivelsverzen is tot op de dag van vandaag verkrijgbaar. Maar ze hebben de oorlog gewonnen. Het argument dat aan de basis lag van de Rushdie-affaire – dat het moreel verwerpelijk is andere culturen te kwetsen – is nu algemeen geaccepteerd.

In 1989 kon zelfs een fatwa verdere publikatie van De Duivelsverzen niet tegenhouden. Rushdie was bijna tien jaar lang gedwongen onder te duiken. Vertalers en uitgevers werden vermoord, er werden bomaanslagen gepleegd tegen boekwinkels en het personeel van Penguin droeg kleding die tegen bomaanslagen moest beschermen. Toch dacht Penguin er geen moment over de steun aan Rushdie’s roman op te geven.

Het enige wat tegenwoordig nodig is een uitgever eieren voor zijn geld te laten kiezen, is een brief van een woedende geleerde. De Amerikaanse uitgeverij Random House torpedeerde onlangs de publikatie van een roman die men had gekocht voor $US 100,000, dit uit angst een volgende Rushdie-affaire in gang te zetten. The Jewel of Medina - geschreven door de journalist Sherry Jones - is een pikante historische roman over Aisha, de jongste vrouw van Mohammed. Random House had proefexemplaren gestuurd naar schrijvers en wetenschappers in de hoop hun instemming te kunnen krijgen. Een van hen, Denise Spellberg, een universitair docent in Islamitische geschiedenis aan de Universiteit van Texas, veroordeelde het boek als zijnde beledigend. Random House trok de aangekondigde publikatie direct in.

In de 20 jaar tussen het verschijnen van De Duivelsverzen en het terugtrekken van publikatie van The Jewel of Medina heeft de fatwa in feite zijn dwang opgelegd. Niet alleen weigeren uitgevers boeken te publiceren waarvan men verwacht dat ze beledigend zijn, maar theaters offeren toneelstukken op, opera’s zetten opvoeringen stop, kunstmusea en galleries censureren shows, dit alles in naam van culturele gevoeligheid.

“Laten we eerlijk zijn; je zou wel twee keer nadenken,” zei Ramin Gray, directeur van het Royal Court Theatre in Londen, op de vraag of hij een stuk zou opvoeren dat zich kritisch uitlaat over de islam.

“Je zou het stuk op zijn individuele kwaliteiten moeten beoordelen, maar gezien de tijd waarin we leven is het erg moeilijk want je zou bang zijn dat het mogelijk als beledigend zou worden ervaren, waarna de gehele onderneming ten onder zou gaan in een zee aan controverses. Het zorgt ervoor dat je zeer voorzichtig te werk gaat.”

In juni vorig jaar schrapte het theater een nieuwe interpretatie van het stuk Lysistrata van Aristophanes, gesitueerd in een moslimhemel, uit angst kwetsend over te komen. Een ander theater in Londen, het Barbican, sneed stukken uit de produktie van Tamburlaine the Great om dezelfde reden en de Deutsche Oper in Berlijn schrapte de opvoering van Idomeneo van Mozart in 2006 vanwege de wijze waarop Mohammed erin werd afgebeeld.

In het verleden werd de vrijheid van meningsuiting gezien als een onvoorwaardelijk goed, waarvan een zo volledig mogelijke toepassing een noodzakelijke voorwaarde was om licht te kunnen werpen op de waarheid, de uitdrukking van morele onafhankelijkheid, het handhaven van sociale vooruitgang en de ontwikkeling van andere vrijheden. Beperkingen van de vrijheid van meningsuiting werden eerder gezien als uitzondering dan als norm, en er diende alleen voorzichtig te worden gehandeld in gevallen waarin de vrijheid van meningsuiting directe schade kon berokkenen.

In de post-Rushdie wereld wordt vrijheid van meningsuiting niet in de eerste plaats als iets goeds maar veeleer als iets problematisch beschouwd omdat het kan beledigen en schade kan berokkenen. Het woord dat kan beledigen kan sociaal net zo desastreus zijn als het woord dat directe schade aanricht. Het moet daarom gangbaar worden voorzichtig om te gaan met de vrijheid van meningsuiting, in het bijzonder in een samenleving die wordt gekenmenrkt door een grote diversiteit, met een grote variatie in innig aangehangen religies en overtuigingen. Censuur (en zelfcensuur) moet de norm worden.

“Zelfcensuur is een betekenisvolle eis in een wereld met diverse en zeer geestdriftig aangehangen overtuigingen,” aldus Akhtar. “Wat Rushdie publiceert inzake Islam gaat niet alleen hem aan. Het gaat iedereen aan – niet in de minste plaats alle moslims.” Met andere woorden: Als datgene wat jij beweert mij niet bevalt, dan mag je het niet zeggen.

Westerse 'progressieven'* zijn het steeds vaker met deze strekking eens. En waar zelfcensuur als ontoereikend wordt gezien is er een hele rij aan wetten die staatscensuur opleggen, van wetgeving tegen ‘hate speech’ tot de bij de VN ingediende eis dat ieder lid sterk optreedt tegen ‘belediging van een godsdienst.’ Het zijn niet alleen de critici van de Islam wie het zwijgen wordt opgelegd. Britse wetgeving tegen de ‘verheerlijking van terrorisme’ en aanzetten in de VS om het eerste amendement te wijzigen zodat het niet langer bescherming biedt aan radicale moslims laten zien dat islamitische critici het onzegbare ook niet langer mogen uitspreken.

Twintig jaar na De Duivelsverzen is het tijd dat we onze stem verheffen tegen deze trend. “Geef mij de vrijheid tot kennis, de vrijheid mij uit te drukken en in vrijheid te debatteren boven alle andere vrijheden,” schreef de 17-e eeuwse dichter John Milton. “Hij die een goed boek vernietigt vermoordt het gezond verstand zelf.”

Vrijheid van meningsuiting is niet zomaar een belangrijk recht; het is de basis van onze vrijheid, want zonder deze vrijheid kunnen we niet onder woorden brengen wat vrijheid is.

Akhtar had gelijk: wat Rushdie of wie dan ook zegt gaat iedereen aan. Het gaat iedereen aan dat we er zeker van zijn dat niemand het recht wordt ontnomen te zeggen wat ze willen, zelfs als dat als kwetsend wordt beschouwd.

Zoals George Orwell ooit zei: “Als er iets is wat vrijheid betekent, dan is het het recht mensen dingen te vertellen die ze niet willen horen.”

* Ik heb het woord 'liberal' hier vertaald met 'progressief' in de betekenis van een 'progressief' persoon. Het word ‘liberal’ in de tekst kent tegenwoordig veel betekenissen. Ik interpreteer het in deze tekst vooral in Angelsaksische, met name Amerikaanse zin: als een term die doorgaans wordt gereserveerd voor moderne, progressieve denkers.

Kenan Malik
(Vertaling: Kees Bakhuyzen HB)

Kenan Malik is schrijver, neurobioloog universitair docent en programmamaker. De ideeën van de 18-e eeuwse Verlichting vormen de basis voor veel van zijn teksten. Hij woont in Londen. Bovenstaand artikel verscheen op 26 september jl. in dagblad The Australian.

Oorspronkelijke tekst: How the West was lost for free speech

Update: Het Parool meldde afgelopen vrijdag dat een aanslag op de Nederlandse uitgever Martin Rynja was verijdeld. Drie mannen zouden een brandbom door de brievenbus van de Nederlandse uitgever hebben geduwd. Rynja, werkzaam voor Gibson Square, wil deze maand The Jewel of Medina van de Amerikaanse auteur Sherry Jones uitbrengen in Groot-Brittannië. Het artikel meldt dat Rynja trots is op de geplande publikatie van de roman: ''In een open gemeenschap moet er toegang zijn tot literaire werken, los van angst. Als een onafhankelijke uitgever, vinden we dat we niet bang moeten zijn voor de consequenties van een debat.''