Eigen meester, niemands knecht

In memoriam voor Pamela Hemelrijk (1947-2009)

Niemands knecht. Pamfletten uit het Hemelrijk. 1993-2002. Onder die titel verschenen alweer zeven jaar geleden bij Uitgeverij Aspekt de columns van mijn afgelopen maandag overleden voormalige AD-collega Pamela Hemelrijk.

Het was een in alle opzichten passende titel. ‘Eigen meester, niemands knecht’ (zie aanvulling onderaan*) is een strofe uit het lied Alle man van Neerlands stam, het clublied van de Boerenpartij, de eerste niet politiek correcte partij van na de Tweede Wereldoorlog.

Pamela Hemelrijk was op haar beurt een van de eerste niet politiek correcte columnisten in de Nederlandse dagbladjournalistiek. Enkele jaren vóór de Fortuyn-revolutie trok ze onvervaard ten strijde tegen het politiek-journalistieke complex, dat rond het Binnenhof en in de Hilversumse studio's een muur van politieke correctheid had opgetrokken.

In deze columns lag uiteindelijk het grote talent van Hemelrijk, die de eerste jaren van haar journalistieke carrière als verslaggeefster bij het ANP werkte. Ze vond voor haar vlijmscherpe en kritische pen een podium bij het Algemeen Dagblad, waar ze meewerkte aan rubrieken als Het Hemelrijk en Vuurwerk en tenslotte haar eigen, veelbesproken en veelgelezen column kreeg.

Het waren stukjes waar je als collega naar uitzag. Als je wist dat er een column aankwam, zocht je de werkbakken af om alvast de nodige voorpret te beleven. Niet alle AD-collega’s waren even blij met haar columns. De politieke verslaggevers in de perstoren van de Tweede Kamer, zelf onderdeel van het politieke establishment, zagen alles stampvoetend en tandenknarsend voorbijkomen.

Pamela schreef soms ‘maar wat raak‘, want factchecking was niet haar sterkste kant. Maar Pamela schoot vaak genoeg wel degelijk raak, midden in de roos! Ze had een feilloze antenne voor kwesties, waarbij de niet-correcte feiten werden verdoezeld door correct geneuzel van politici, journalisten, voorlichters, politiechefs en officieren van justitie. In zulke gevallen werden de krompratende en eromheen draaiende autoriteiten door Hemelrijk geniaal en genadeloos gefileerd.

Pamela’s vasthoudendheid en vingertoppengevoel waren op hun sterkst in de affaire rond het omstreden verzetsverleden van cineast Louis van Gasteren. Hemelrijk maakte een geweigerde AD-column wereldkundig in de vorm van een Open Brief. De cineast procedeerde tot aan de Hoge Raad, maar dolf uiteindelijk het onderspit bij zijn pogingen om haar de mond te snoeren.

Eigen meester, niemands knecht, die strofe slaat ook op Hemelrijks optreden ter redactie. Ze ging haar eigen gang. De samenwerking tussen de eigenzinnige Pamela en haar collega’s verliep nogal stroef. Maar ze liet zich niet knechten in de belangrijkste periode van haar columnistenschap, toen ze bijna wekelijks berichtte over de demonisering van Pim Fortuyn.

Hemelrijk was een van de weinige AD-collega’s die eind 2001 de Fortuyn-revolutie zag aankomen. Terwijl in de nieuwskolommen vooral negatief over de lijsttrekker van Leefbaar Rotterdam en Lijst Pim Fortuyn werd bericht, liet Pamela een totaal ander geluid horen, dat hogelijk werd gewaardeerd in het Rotterdamse hartgebied van de krant.

Naarmate Pamela zich meer met Pim identificeerde, werden ook de tegenkrachten binnen en buiten de redactie sterker. Ik ken niet alle ins en outs van het arbeidsconflict, waardoor zij tenslotte het veld ruimde. De hoofdredactie weigerde enkele columns te plaatsen. Hemelrijk zocht daarop journalistiek asiel bij De Gezonde Roker, de website van Theo van Gogh. Dat was een ongehoorde stap voor een dagbladwerknemer.

In 2003 volgde een schorsing en een rechtszaak. Zelf had ik het idee dat er ondanks alles nog wel een plek voor haar zou zijn geweest als columniste bij het AD, maar volgens Pamela was dat onzin. “Ach Carel, wat ben je toch ongelooflijk naïef”, zei ze als ik haar deze gemiste oplossing voorhield.

Na haar stormachtige vertrek was ik waarschijnlijk een van de weinige AD-redacteuren die nog contact met haar onderhield. We raadpleegden elkaar soms bij bepaalde kwesties. In lange telefoongesprekken passeerde dan het politiek-journalistieke complex de revue. Ik vond dat ze zich wel eens te veel liet leiden door complotdenken; zij probeerde bij mij de laatste restanten linksig wensdenken uit te drijven. Ook dan eindigde een gesprek vaak met de tekst: “Ach Carel, wat ben je toch ongelooflijk naïef.”

Pamela Hemelrijk vond nog enige tijd onderdak als columniste bij Metro, de gratis krant waarvoor de vermoorde Theo van Gogh zijn laatste artikelen had geschreven. In 2006 sneuvelde haar column als gevolg van een koerswijziging. Het geluid van Pamela paste niet meer bij een krant die het Ramadan Festival ging sponsoren.

Daarna lazen we Pamela met tussenpozen op webfora als Hoeiboei, Het Vrije Volk en Meer Vrijheid. Afgelopen maandag (28 september) is Pamela Hemelrijk - eigen meester, niemands knecht - overleden aan een hartaanval.

Aanvulling: De titel van haar boek, Niemands Knecht, heb ik ten onrechte geassocieerd met het lied van de Boerenpartij. Ik vind dat nog steeds een passende associatie. Van diverse zijde word ik attent gemaakt op mijn vergissing. Pamela Hemelrijk ontleende de boektitel aan 'Ieders dienaar, niemands knecht', het devies van het Algemeen Nederlands Persbureau (ANP), haar vroegere werkgever.

Carel Brendel