Waarom cultuur belangrijk is

Waarom cultuur belangrijk is

Onder deze titel schreef de beroemde Engelse filosoof Roger Scruton een belangwekkend essay, of misschien beter gezegd een apologie, waarin hij het opneemt voor de westerse cultuur. De omslag van het boek wordt gesierd door Daumier’s ‘connaisseur’, die zijn peinzende blik richt op een gipsafgietsel van de Venus van Milo. Zij staat kennelijk model voor de klassieke oudheid, die door Scruton wordt gezien als een bron van onze beschaving. Een andere belangrijke bron is voor hem het joods-christelijke erfgoed.

Scruton woont op een boerderijtje in Wiltshire en werkt als hoogleraar aan het Institute for the Psychological Sciences in Arlington (USA). Hij moet een druk bestaan hebben, want naast zijn vaste baan doet hij er nog allerlei gasthoogleraarschappen bij, en publiceert hij veel beschouwingen, essays, romans en wetenschappelijke artikelen. U hoeft er waarschijnlijk niet meer van overtuigd te worden dat cultuur belangrijk is, maar het blijft boeiend om te lezen hoe professor Scruton uitlegt waaróm cultuur belangrijk is. Hij confronteert de lezer met een aantal pittige uitspraken en boude beweringen en ook wanneer je het er niet mee eens bent is het de moeite waard om kennis te nemen van zijn redeneringen.

Scruton begint z’n inleiding met een aftasting van de betekenis van het begrip ‘cultuur’. Een opvallende stelling is de volgende: ‘Elke cultuur wortelt in religie en vanuit deze wortel verspreidt het sap van de morele kennis zich door alle takken van denken en kunst. Onze beschaving is ontworteld geraakt. Maar als een boom ontworteld raakt gaat hij nog niet altijd dood. Misschien vindt het sap zijn weg naar de takken, die ieder voorjaar blad zetten met de eeuwigdurende hoop van levende dingen. Zo ziet ons bestaan eruit en om die reden is de cultuur de voornaamste manier geworden om ons morele erfgoed te bewaren en om ons oog in oog met een donkere toekomst staande te houden.’

Vervolgens gaat Scruton in op enkele belangrijke deelgebieden van de cultuur, zoals ‘cultuur en oordeel’, ‘het begrip kunst’, ‘weten wat je moet voelen’, ‘deugd onderwijzen’ en ‘het beoordelen van kunst’. Over het onderwijs zegt hij: ‘Een van de meest diepgewortelde vormen van bijgeloof van onze tijd zegt dat het doel van het onderwijs is om de ontvangers ervan te begunstigen.[ ] Alles wordt onderworpen aan de vraag wat hebben de kinderen eraan?[ ] Uit deze vormen van bijgeloof zijn alle recepten van mislukking voortgekomen die onze onderwijssystemen hebben gedomineerd: de verspreiding van kortstondige hypes, het vermijden van moeilijkheden, onderwijsmethoden die ernaar streven om de belangstelling vast te houden ten koste van alles – zelfs ten koste van de kennis. Of we de schuld nu geven aan Rousseau [ ], aan John Dewey [ ] of aan de gelijkheidsidealen die onze scholen wel moesten gaan teisteren toen de docenten niet langer behoorlijk werden beloond, het is duidelijk dat we een periode meemaken waarin het onderwijs achteruitholt, een periode waarin sommigen massa’s leren, maar de massa’s weinig of helemaal niets.’

In het hoofdstuk ‘Cultuur onderwijzen’ betoogt Scruton dat het jonge menselijke oog slecht is voorbereid op de ontmoeting met kunst. ‘Als je een hedendaagse kunstacademie bezoekt, is het zeer onwaarschijnlijk dat je daar de disciplines aantreft waardoor de meesters zich de kunst van de visuele waarneming eigen maakten: het modeltekenen, het observeren van de natuur, het maken van stillevens en figuratieve landschappen. Zelfs abstracte kunst wordt terzijde geschoven ten gunste van assemblages en installaties, die heel dikwijls zijn geïnspireerd door de vage herinneringen aan die eerste grap van Duchamp, die al heel lang niet origineel meer is. [ ] Hoe leiden docenten hun leerlingen naar het beginpunt waar een kunstzinnige cultuur niet zonder kan – naar de herkenning van het meesterwerk? De leerling moet de kracht van de visuele kunst leren herkennen. Dat leer je niet alleen door te kijken, maar ook door je oog op je omgeving te richten en door pogingen te ondernemen om te tekenen en te schilderen wat je ziet.’

In een verrassende uiteenzetting over muziek neemt Scruton het vervolgens op voor haar belangrijke rol in de morele opvoeding. Hij beschouwt de muziek zelfs als de hoogste verworvenheid van onze cultuur, als symbool voor de westerse beschaving. Maar met uitzondering van bepaalde nieuwe vormen van popmuziek, die volgens hem zelfs schade berokkenen aan de geest.

Scruton is geen doemdenker, maar hij signaleert wel interne critici van de westerse cultuur, alsmede externe vijanden. De interne critici zijn volgens hem b.v. de multiculturalisten. ‘De westerse samenlevingen worden van binnenuit beproefd door het ‘multiculturele’ denken. [ ] Multiculturalisten vertellen ons dat de poging om de westerse cultuur te onderrichten tot mislukken gedoemd is, omdat er niet langer een publiek bestaat dat begrijpt wat we willen.’ Scruton wenst dat niet te accepteren. Volgens hem is onze cultuur een blijvende bron van morele kennis is en hij bestrijdt het modieuze sarcasme waarmee ze wordt afgedaan als ‘nutteloos erfgoed’. Als externe vijand ziet hij de ‘humorloze kwezelarij van de islam’. Onder de titel ‘de tragedie van de islam’ schetst hij hoe in de wereld van het Midden-Oosten romanciers en dichters een kwijnend bestaan leiden. ‘Wij in het westen hebben het beter getroffen. Onze cultuur heeft ons geschoold in de behoefte aan tolerantie, en ons voorbereid op de nieuwe seculiere wereld – en in deze lastige omstandigheden heeft ze een kostbare schat aan morele kennis weten te bewaren. [ ] Zij die een poging wagen om cultuurkennis te vergaren doen niet alleen zichzelf goed, het zijn de redders van hun gemeenschap’. Zo beëindigt Scruton zijn verhandeling met het hoofdstuk ‘Glimpjes hoop’ met een beroep op de lezer: ‘Ik nodig de lezers uit om naar hun eigen voorbeelden van hoop en goede werken te zoeken als ze, net als ik, hun energie willen wijden aan het bestendigen van ons erfgoed.’

Henk Roos

Roger Scruton: Waarom cultuur belangrijk is
(Oorspronkelijke titel: Culture Counts, Faith and Feeling in a World Besieged)
Vertaald door Jabik Veenbaas
Nieuw Amsterdam Uitgevers
2008