De gevolgen van het cultuurrelativisme

De gevolgen van het cultuurrelativisme

Religie noch afkomst mag een beroep op overtreding van de wet rechtvaardigen.

Frits Bolkestein

Uit: DIRK VERHOFSTADT IN GESPREK MET PAUL CLITEUR: EEN ZOEKTOCHT NAAR HARMONIE, Houtekiet 2012. (403 pagina's) Bestellen?

29. Sinds een tiental jaar wordt er felle kritiek gegeven op het cultuurrelativisme. Wat houdt dat in?

PC: Het cultuurrelativisme is de opvatting dat alle culturen en culturele uitingen gelijk zijn. Je kan nooit de ene cultuur de voorkeur geven boven de ander. Althans een dergelijke voorkeur is dan nooit meer dan een smaakoordeel waarvoor geen redelijke argumenten zijn aan te dragen die anderen zouden kunnen overtuigen.

29.1. Wat is er mis met het cultuurrelativisme? Net zoals Protagoras zou men kunnen stellen dat we de regels waarnaar we leven, ontlenen aan de maatstaven van de samenleving waarin men leeft. 

PC: Er is niets mis met cultuurrelativisme in de zin dat we sommige van onze waarden en normen nu eenmaal van onze directe omgeving hebben gekregen. Het klassieke voorbeeld is links of rechts houden in het verkeer. Je kan niet zeggen dat de Britten aan de verkeerde kant van de weg rijden en wij aan de goede kant van de weg. Zij zijn gewend links te rijden, wij rechts. Dat geldt ook voor sommige morele regels. Allerlei regels over groeten, het familieleven, de wijze waarop we omgaan met onze vrienden – het zijn allemaal cultureel bepaalde zaken en daarbij kan men verschillende standpunten innemen. Maar dat wil natuurlijk niet zeggen dat dit geldt ten aanzien van alle morele regels. We kunnen niet zeggen dat wij nu eenmaal gewend zijn alle mensen gelijk te behandelen en dat nazi’s nu eenmaal gewoon waren homo’s, zigeuners en joden te verbranden. ’s Lands wijs, ’s lands eer.

Dat zou absurd zijn. Het erkennen van het legitieme karakter van een zekere mate van culturele pluriformiteit wil niet zeggen dat alles relatief is. Je moet een minimale kern van universele waarden aanvaarden en die norm is gelijke behandeling. Zoals de ethicus Peter Singer duidelijk maakt, wil dat niet zeggen dat mensen feitelijk gelijk zijn. Waar we het over hebben, is equal concern (gelijke zorg) of, meer uitgebreid, the principle of equal consideration of interests (het beginsel van de gelijke belangenbehartiging).

29.2. Jarenlang hebben verlichte mensen, ook sociaaldemocraten en liberalen, het cultuurrelativisme ondersteund en toegepast. Zelfs vandaag vind je vooral in linkse kringen nog steeds kritiek op de manier waarop we praten over andere culturele gebruiken. Voor hen is het cultuurrelativisme een dogma.

PC: Het is inderdaad hardnekkig. Ik denk dat de ‘vreemde cultuur’ de ‘maatschappelijke klasse’ heeft vervangen. Ik bedoel: in socialistische en sociaal-democratische kringen was het gewoon op te komen voor de armere maatschappelijke klassen. Maar die maatschappelijke klasse is langzaam etnisch geworden, in de zin dat het in de westerse wereld vooral immigranten zijn die tot de armere sociale klassen behoren. Dan wordt het enigszins progressief om voor de belangen van die ethnisch-religieuze minderheden op te komen. Vandaar is het maar een kleine stap naar het gaan beschermen van de cultuur van die ethnische klasse – wat die cultuur ook moge zijn. Dat laatste is natuurlijk van belang. Ook al schendt die cultuur idealen van de van oudsher progressieve sociaaldemocratische cultuur, zoals de maatschappelijke gelijkheid van mannen en vrouwen bijvoorbeeld, dan nog blijft men die cultuur van die ethnische en religieuze minderheden verdedigen.

Volgens mij is dit een fatale vergissing. Marx en Engels kwamen op voor de belangen van de arbeidende klasse. Hedendaagse postmodernisten en andere cultuurrelativisten komen op voor de cultuur van niet-westerse immigranten. De misvatting is dat het altijd in het belang van die niet-westerse immigranten is dat men hun cultuur niet ter discussie stelt. Begrijpelijk allemaal, maar het is een misverstand dat veel ellende heeft veroorzaakt. Hetzelfde misverstand heb je met respect en tolerantie. Uit respect zou je iemands diep gekoesterde overtuigingen niet kritisch mogen bekijken. Dat is onjuist. Respect voor iemands persoonlijkheid betekent dat je hem tegenspreekt in zijn overtuigingen als die niet sporen met jouw eigen overtuiging. En tolerantie betekent dat je gedoogt dat iemand jou tegenspreekt in jouw overtuiging die voor een secularist, atheïst of agnost even diep kan zijn als voor een gelovige.

29.3. We leefden lange tijd in de veronderstelling dat het multiculturalisme het ideaal was, en dat we daarom geen kritiek mochten uiten op bepaalde praktijken in andere culturen. Vandaar het afkalven van waarden als kritiek en publieke discussie.

PC: Zo zou je het inderdaad kunnen formuleren. Deze waarden, liberaal-humanistische waarden eigenlijk, zijn onder de vlag van een nieuwe ideologie die in de jaren zeventig en tachtig van de 20^ste eeuw opkwam onder druk komen te staan: de ideologie van het multiculturalisme. Dat multiculturalisme is ontwikkeld door politieke filosofen als Charles Taylor en Bhikhu Parekh en heeft een stevige greep gekregen op het denken over sociaal beleid. Tegenwoordig wordt het gelukkig zwaar bekritiseerd door Brian Barry, Rumy Hasan, Melanie Phillips en Christopher Hitchens. Maar hoewel het intellectueel op zijn retour is, is het multiculturalisme als een soort gesunkenes Kulturgut nog steeds invloedrijk. Susan Moller Okin formuleerde een kritiek op het multiculturalisme onder de titel Is Multiculturalism Bad for Women?

29.4. Hoe komt het toch dat die visie van het cultuurrelativisme zo sterk in de Europese samenlevingen is doorgedrongen? Kan dat te maken hebben met een soort schuldgevoel ten aanzien van het kolonialisme?

Pascal Bruckner

PC: Dat standpunt is overtuigend is uitgewerkt door Pascal Bruckner in La tyrannie de la pénitence: essai sur le masochisme occidental. Bruckner behandelt hierin de westerse preoccupatie met de eigen zonden. Natuurlijk, slavernij, de Holocaust, racisme en imperialisme – het is allemaal deel geweest van de westerse beschaving. Maar men kan ook doorschieten in schuldbelijdenis, zodanig dat het iets suïcidaals krijgt. Dat gebeurt er op dit moment in het Westen, aldus Bruckner. Het westers schuldgevoel heeft pathologische trekken aangenomen en dat belemmert ons ervan bepaalde misstanden aan de orde te stellen. We denken dat we niet meer het morele recht hebben om misstanden elders aan de kaak te stellen en daardoor gaan we het lijden gedogen. Daar is uiteindelijk niemand bij gebaat. Vanuit een individualistisch perspectief (de mens is verantwoordelijk voor zijn eigen daden, niet voor die van voorgaande generaties) kan je je dus niet gaan verontschuldigen voor wat voorgaande generaties hebben gedaan. Wat je wel kan doen en ook moet doen, denk ik, is altijd aangeven waar je staat bij een moreel dilemma. Ik heb een maand les gegeven aan een universiteit in Ghana. In Ghana is nog veel Nederlandse invloed aanwezig door de slavenhandel waarin de Nederlanders actief waren in vroeger eeuwen. In Cape Coast staat een voormalig Nederlands slavenfort van waaruit de slaven werden verscheept naar Europa. De gids die ons er rondleidde nodigde, ons uit even in het kleine kamertje te gaan zitten waarin de slaven i in erbarmelijke omstandigheden werden opgesloten en hij deed even de deur op slot. Als grapje. Om heel even contact te krijgen met het gevoel dat die slaven moeten hebben gehad. Moet ik mij schuldig voelen over de slavenhandel? En jij over het Congobeleid van Leopold II? Dat geloof ik niet. Maar van ons kan wel worden gevraagd dat we ons duidelijk uitspreken over wat in het verleden is gebeurd.

29.5. Als de westerse cultuur schuldig is aan de slavernij en de Holocaust, kan je dan nog wel zeggen dat de westerse cultuur beter of zelfs superieur is aan andere culturen? Zijn alle culturen dan niet gelijkwaardig? En als culturen niet gelijkwaardig zouden zijn, hoe kan je dan de stelling verdedigen dat mensen wél gelijkwaardig zijn? 

PC: Ik geloof dat mensen gelijkwaardig zijn, culturen niet. Je kunt ook niet verdedigen dat én mensen én culturen gelijkwaardig zijn. Want als mensen gelijkwaardig zijn en je treft een cultuur aan waarin die gelijkwaardigheid van mensen met de voeten wordt getreden, dan moet je die cultuur afwijzen als minder goed of minder waard dan een cultuur waarin mensen wel gelijk worden behandeld.

29.6. Cultuurrelativisten zullen die uitspraken een vorm van arrogantie en superioriteitsdenken noemen. Met welk recht, en ik bedoel dit in de strikt filosofische zin, mogen wij medemensen veroordelen omwille van praktijken die ze al honderden jaren toepassen in hun eigen cultuur?

PC: Ja, die kritiek van arrogantie en superioriteitsdenken ligt mensen voor in de mond bestorven. Dat is tragisch. Het zit ook heel diep. Alan Blooms The Closing of the American Mind begint met de stelling dat alle studenten denken dat de westerse cultuur ook maar een cultuur is die niet meer waarde heeft dan andere culturen. Wie dat dogma ter discussie stelt, is arrogant. Toen ik dat voor het eerst las in 1987, had ik nog niet zoveel ervaring met studenten en dacht ik dat Bloom overdreef. Inmiddels weet ik dat dat hij gelijk heeft. Studenten denken dat echt. En ze denken het ook bijna allemaal. Ik geef les aan rechtenstudenten aan de Leidse universiteit en geef elk jaar aan 1.000 nieuwe studenten les. Zij denken bijna allemaal dat de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens een typisch westerse verklaring is, een codificatie van waarden die aan niet-westerse samenlevingen is opgelegd en die zij niet in vrijheid zouden kiezen. Ik ben dan geneigd te vragen: welke waarden onderschrijven mensen in niet-westerse samenlevingen dan? Willen die geen vrijheid van meningsuiting? Willen die niet zelf kunnen kiezen welke godsdienst zij aanhangen? Willen vrouwen daar niet naar school gaan? Zijn ze er tevreden mee dat zij alleen functioneren als broedmachines om (liefst) mannelijk nageslacht te produceren? Willen vrouwen daar voor overspel doodgestenigd worden? Vaak komt daar geen duidelijk antwoord op. Maar van één ding zijn ze overtuigd, namelijk dat die niet-westerlingen heel anders over deze zaken denken.

29.6.0. De vraag is dan natuurlijk: waar halen die studenten die opvattingen vandaan?

PC: Dat is niet zo eenvoudig te beantwoorden. Men kan zeggen: dat is het publicitair succes van postmodernisme en cultuurrelativisme. Dat wordt eenvoudigweg heel gemakkelijk geslikt. Michel Foucault en andere postmoderne filosofen zijn gewoon enorm modieus geworden onder een brede groep van Halbgebildeten. 

29.6.1. Dat komt toch neer op een gevaarlijke vorm van relativisme. Wat is het gevaar van een dergelijke zienswijze?

PC: Het cultuurrelativisme eindigt in nihilisme. De schrijver David Van Reybrouck merkt over verkiezingen in Congo op: “Zou die opgelegde democratisering een laatste vorm van kolonialisme kunnen zijn, een vorm van electorale evangelisatie waarbij meer belang wordt gehecht aan de vorm van het ritueel dan aan de inhoud?” En verder: “Wie zijn wij om anderen de les te lezen? Wie zijn wij om te beweren dat wij de waarheid in pacht hebben? Wie zijn wij nog als het op democratie aankomt? Wie zijn wij nog?” 

29.6.2. Maar wat in de Congo gebeurt is, is ook vreselijk.

PC: Zeker, ik zal het niet willen ontkennen. Maar dat betekent niet dat we nooit meer morele oordelen mogen vellen. Als we uit het koloniale verleden van het Westen de conclusie gaan trekken dat we nu niet meer voor de verbreiding van democratie in andere delen van de wereld zouden mogen pleiten dan stapelen we op een eerste fout nog een tweede fout. En dat is nu precies wat cultuurrelativisten doen.

30. Toch heeft het beschaafde Europa de Holocaust voortgebracht en werd in westerse landen als België – denk aan Leopold II in Vrijstaat Congo –, Frankrijk en Groot-Brittannië, die er nochtans verlichte ideeën op nahielden, de rechten en vrijheden in hun voormalige kolonies met de voeten getreden?

PC: In de 20^ste eeuw zijn vreselijke dingen gebeurd. Het gedrag van mensen in de 20^ste eeuw is soms weerzinwekkend geweest. Je verwijst naar Leopold II in Congo. Maar je zou ook aan de Nederlanders kunnen denken in de Tweede Wereldoorlog. Nergens zijn verhoudingsgewijs zoveel joden afgevoerd als in Nederland. Abigail Esman geeft in haar boek Radical State voorbeelden waaruit blijkt dat Nederland nog steeds een land is waarin antisemitische vooroordelen een rol spelen. Al die dingen hebben hier plaatsgevonden. Jonathan Glover heeft dat mooi beschreven in zijn boek Humanity: A Moral History of the Twentieth Century. Maar onze instituties zijn intussen verbeterd: de rechtsstaat, de democratie, de mensenrechten, de tolerantie, de gelijkheid – die waarden krijgen meer kans dan de waarden in vroegere eeuwen en zeker dan in een groot deel van de niet-westerse wereld. En het is absurd iemand die dat constateert van arrogantie te betichten, want hij of zij, heeft zelf geen enkele bijdrage geleverd aan die waarden. Hij of zij spreekt gewoon een voorkeur uit. Wat zou daar arrogant aan zijn? Volgens mij moet je het zo zien. De Europese of westerse cultuur biedt meer kansen op vrijheid en emancipatie voor individuen en voor minderheden dan bijvoorbeeld de cultuur die dominant is in Jemen of Afghanistan. Maakt dat westerse of Europese mensen beter dan mensen in Afghanistan of Jemen? Natuurlijk niet. De mens is min of meer overal ter wereld hetzelfde: tot het kwade geneigd maar ook met mogelijkheden tot het goede. Wel verschillen de culturele omstandigheden waarin mensen leven. Dat is ook de reden waarom er werk aan de winkel is voor hervormers. Als je beweert dat alle culturen volkomen gelijk zijn, dan is er niets meer te doen. En dat is duidelijk niet het geval. Ik vind bijvoorbeeld het bevorderen van democratie boven dictatuur een lovenswaardig ideaal. Dat wil niet zeggen dat je gewapenderhand moet ingrijpen in China. Dat stuit om het zacht te zeggen op een aantal praktische problemen. Maar je kan wel volhouden dat de Chinese cultuur niet erg democratisch is en dat de vrijheid van individuen daar behoorlijk wordt verstikt. Die laatste opmerking proberen te matigen met de stelling dat het wel erg arrogant is om zoiets te zeggen is ronduit onzin.

31. Nogal wat vrijdenkers pleiten voor een minder verregaande houding en blijven zweren bij tolerantie. Is verdraagzaamheid voldoende? 

PC: Het woord verdraagzaamheid is in de loop der tijd geheel van betekenis veranderd. En niet ten goede. Zoals ik in Moderne Papoea’s heb geprobeerd aannemelijk te maken, had het begrip verdraagzaamheid of tolerantie aanvankelijk betrekking op meningen. “Het is de deugd om meningen te dulden. En alleen maar meningen dus. Misschien moet ik om bepaalde redenen de puber met zijn knetterende brommer dulden, maar niet omdat daarmee de deugd der tolerantie wordt gepraktiseerd.” Tolerantie betekent dan dat je een ander verdraagt die dingen beweert waarmee je het fundamenteel oneens bent en die je het spreken wel kunt beletten, maar wat je om principiële redenen niet doet. Die principiële redenen worden geformuleerd in John Stuart Mills On Liberty: tolerantie brengt de wetenschap en religie vooruit, het is een elementair recht van mensen zich te uiten enzovoorts. Maar tegenwoordig wordt tolerantie als ideaal vaak ingeroepen om mensen het zwijgen op te leggen. Er wordt dan gezegd “dat mag je niet zeggen, want dat is intolerant”. Dat is een enorme omslag van betekenis. Tolerantie als ideaal wordt tegenwoordig gebruikt om een verstikkende politieke correctheid te onderbouwen. Dat werd door tal van schrijvers goed duidelijk gemaakt.

Het klassieke tolerantiebegrip moet dus weer in ere worden hersteld. Het tolerantiebegrip van: “Ik ben het in alle opzichten met u oneens, maar ik zal blijven strijden voor uw recht uw mening te uiten.” Het is een adagium dat aan Voltaire wordt toegeschreven maar in zijn werk niet precies in die formulering te vinden is. Het is wel in overeenstemming met de geest van zijn werk.

32. Ik heb de indruk dat we in vrijzinnig humanistische en atheïstische kringen hierover verdeeld zijn. Steeds meer ontwaar ik drie groepen: de voorstanders van het actief pluralisme die een relativistische houding aannemen ten aanzien van het geloof, de nieuwe atheïsten die de weg willen inslaan van een universele seculiere moraal en vasthouden aan de grondslagen van onze liberale rechtsstaat, en een bijzonder felle groep denkers die de islam als het centrale gevaar zien voor onze beschaving. Waar situeer je jezelf? 

PC: Ik voel de meeste verwantschap met jouw tweede groep: de nieuwe atheïsten die een universele moraal hooghouden en de grondslagen van een liberale rechtsstaat verdedigen. Ik heb wat aarzelingen met de term atheïsme, zoals je weet, omdat dit teveel misverstanden oproept. Daar staat tegenover dat er ook geen enkele reden is om je voor atheïsme te verontschuldigen of je licht onder de korenmaat te steken. Daarin heeft Anne Provoost gelijk met haar verrassende Atheïstisch sermoen. “Ik leid een volkomen gezond en bevredigend leven zonder dat ik religieus ben. En ik denk dat meer mensen dat zouden moeten proberen,” merkt de ideeënhistoriscus Peter Watson op. Mooi gezegd. En ook Jean Paul Sartre heeft gelijk dat wanneer men zijn religie verliest men iets nieuws kan winnen: humanisme. Het probleem is alleen dat wanneer je atheïsme als het centrale uithangbord neemt, het lijkt alsof je de afwijzing van het monotheïsme het allerbelangrijkste acht. Dat is voor mij niet het geval. Ik vind het belangrijker te zoeken naar een politiek-filosofisch arrangement waardoor gelovigen en ongelovigen met elkaar harmonisch kunnen samenleven. En dan is secularisme belangrijker. Maar als je het zo presenteert zoals jij hier doet, met die drie groepen, dan zit ik het dichtste bij de tweede groep.

32.1. Gaat de derde groep die de islam als hét gevaar voor onze westerse samenleving ziet, niet te ver?

PC: De derde groep richt zich exclusief op de islam. Dat is het geval met verschillende auteurs uit het boek dat Hans Jansen en Bert Snel hebben geredigeerd onder de titel Eindstrijd: de finale clash tussen het liberale Westen en een traditionele islam. Ook het boek dat Sam en Wim  Rooy hebben geredigeerd, De islam: Kritische essays over een politieke religie, en waarin meer dan dertig Nederlandse en Vlaamse schrijvers kritische bijdragen hebben geleverd, past in deze traditie.

Ook wanneer ik het zelf iets anders zou zeggen dan zij, heb ik wel enorme waardering voor deze auteurs. Dit zijn unieke boeken wanneer je bedenkt dat niet alleen het publieke debat, maar ook de academische arabistiek en islamkunde vrijwel geheel in het teken staat van de Edward Saïd-aanbidding. Het is een treurige zaak dat elke pluriformiteit uit het academische onderzoek verdwenen is en dat het mensen van buiten de eigenlijke vakkringen zijn die een iets ander licht op de zaak werpen. Pieter W. van der Horst heeft dit punt al aan de orde gesteld in zijn afscheidsrede De mythe van het joodse kannibalisme. Hij sprak die uit ter gelegenheid van zijn afscheid van de Universiteit van Utrecht op 16 juni 2006, en moest op last van de Universiteit Utrecht passages verwijderen. De hoofdzaak van zijn toespraak ging over het eeuwenoude antisemitisme in het christendom. Maar drie passages waren blijkbaar te controversieel. “Daarmee stuiten we op een groot en mondiaal probleem, nl. dat de islamitische wereld de fakkel van de redeloze jodenhaat van de nazi’s heeft overgenomen en met vuur en verve verder draagt.” Wat verder wou hij zeggen: “En het trieste is dat het niet gaat om kleine groepjes radicalen maar om grote massa’s gewone islamitische gelovigen die gehersenspoeld zijn door hun leiders.” En hij wou ook het volgende zeggen: “Maar geen Palestijnse wetenschapper verheft zijn stem tegen deze giftige laster, integendeel, men doet er vaak juist een schepje bovenop.” Als je de sprekerslijsten ziet op academische islamconferenties, schiet je gewoon in de lach: het is één lange apologie van de islam als godsdienst. Begrijp mij niet verkeerd, ik wil niet zeggen dat ik een heel donker beeld van de islam als godsdienst heb. Ik wil alleen zeggen dat ik het een ongezonde situatie vind dat sommige zaken niet vrij besproken kunnen worden. Hoe lang kan dat nog doorgaan? Ik vrees dat het wel eens een hele generatie kan duren. Misschien komt er pas over tien of twintig jaar een beetje verandering in.

Tegen die achtergrond zie ik het optreden van de derde groep dus als zeer positief. Ik heb ook bewondering voor veel van de religiekritiek die zij presenteren, omdat ik weet hoe slecht dat valt in bepaalde kringen. Ook heeft de derde groep gelijk dat op dit moment de islamistische extremisten een grotere bedreiging vormen dan joodse en christelijke radicalen. Salman Rushdie heeft wel eens gezegd: “If Woody Allen were a Muslim, he’d be dead by now.” Bijna niemand spreekt dat uit, maar tegelijkertijd weet iedereen dat het waar is. Het geeft aan dat christenen door een proces zijn gegaan waardoor ze kritiek accepteren. Hezelfde geldt voor joden.

32.2. En niet voor moslims?

PC: Die generalisatie zou ik over moslims niet durven maken. Ik denk dat vele moslims onverschillig staan tegenover kritiek op godsdienst, ook op de islam. Althans, vele moslims die in het Westen wonen. Het probleem is alleen dat we niet alleen te maken hebben met meerderheden maar ook met hele kleine radicale minderheden. Wanneer van een wereldgodsdienst zoals de islam slechts één procent van de aanhangers bereid is om voor het geloof de martelaarsdood te sterven, heb je een veiligheidsprobleem van kollossale omvang. Wat we moeten doen, is de invloed van godsdienst op de maatschappij in zijn algemeenheid kritisch bezien. De overeenkomsten tussen jodendom, christendom en islam zijn vergaand. 

Het is dus niet helemaal vruchtbaar om de benadering te volgen: “welke godsdienst veroorzaakt nu de meeste problemen? Ah, dan richten we ons alleen daarop!” De overeenkomsten tussen jodendom, christendom en islam zijn daarvoor te groot. De centrale leerstukken die problemen opleveren in het hedendaags religieus geweld, in het bijzonder het theoterrorisme, zijn ook in jodendom en christendom te vinden. Alleen de praktijk verschilt wel: er zijn veel meer islamistische terroristen dan joodse en christelijke terroristen.

32.3. Hoe kunnen we dat verklaren? Zit er in het Koranische denken iets fundamenteel verschillend met de andere twee geopenbaarde godsdiensten?

PC: Dat is niet zo eenvoudig. Eén lijn van argumentatie kan zijn dat jodendom en christendom een bepaalde ontwikkeling hebben ondergaan die nog niet heeft plaatsgevonden in de islam. Sommige apologeten van jodendom en christendom beweren dat deze godsdiensten intrinsiek anders zijn dan de islam. Maar dat vind ik niet overtuigend. Sommige schrijvers beweren dat die ontwikkeling van jodendom en christendom spontaan heeft plaatsgevonden. Dat ‘het jodendom en het christendom in wezen goed zijn, maar dat dat wezen even tijd nodig had om tot ontwikkeling te komen.’ Maar zo zit het helemaal niet. Vrijheid is een product van strijd. Hierin ben ik marxist. De kerk en kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders zijn vanbuiten afgedwongen hun machtspositie op te geven of concessies te doen ten aanzien van hun machtspositie. Dat geldt ook voor de monarchie. Het zou absurd en misleidend zijn te stellen dat in het instituut van het koningschap van nature een tendens besloten ligt om zich te ontwikkelen tot een constitutioneel (en dus beperkt) koningschap zoals we dat tegenwoordig kennen. Dat is een te lieve interpretatie van wat de geschiedenis voortstuwt. Koningen, zoals in Nederland Koning Willem I, II en III, werden door de parlementaire oppositie gedwongen om steeds iets meer van hun machtspositie af te staan aan vertegenwoordigende organen (‘het volk’). In België is iets soortgelijks gebeurd. En zo is dat ook met de macht van God en zijn vertegenwoordigers op aarde, zoals S.T. Joshi duidelijk maakt in The Unbelievers: The Evolution of Modern Atheism.

Dirk Verhofstadt

33. Het cultuurrelativisme is duidelijk mislukt en staat ethisch haaks op universele mensenrechten. Maar dat lijkt me ook het geval met het monoculturalisme waarbij men de mens terugbrengt tot één identiteit. Ook daarin wordt de vrijheid aangetast. Moeten we geen derde weg volgen, namelijk die van een soort kosmopolitisch humanisme? 

PC: Je hebt gelijk dat het cultuurrelativisme haaks staat op universele mensenrechten. Maar dat het mislukt is, is nog  de vraag.  Mislukt in welke zin? Het is juist erg goed gelukt, want je kan de sporen van de cultuurrelativistische ziekte overal waarnemen. Ik heb al verwezen naar auteurs als Buruma, maar het is bijna universeel. Wel neemt men in de politiek tegenwoordig meer en meer afstand van het cultuurrelativisme en hier loopt, zo lijkt het, de politiek vooruit op het academisch establishment en ook op de zogenaamde kwaliteitskranten.

Ook het monoculturalisme is invloedrijker dan men misschien zou wensen. Ik heb de indruk – en dat lijkt mij een bedenkelijke ontwikkeling – dat sommigen zich steeds meer opwerpen als protagonisten van een specifiek christelijke cultuur die Europa eigen zou zijn. Men wil dat christelijk dan nog wel aanvullen met joods, zodat men een joods-christelijke cultuur als het gedeelde erfgoed van Europa en van het Westen presenteert. Dat sluit de islamistische cultuur uit, én ook de seculiere cultuur. Die seculiere cultuur wordt dan vaak niet expliciet verworpen maar gezien als een uitvloeisel van de christelijke cultuur. Met een beroep op Jezus Christus’ uitspraak over de keizer die krijgt wat des keizers is, proclameert men dat regnum (staat) en sacerdotium (kerk) in het christendom van oudsher gescheiden zijn, maar dat het in de islam anders ligt. Dat standpunt verdedigt Bernard Lewis in The Crisis of Islam, maar ik ben dat niet met hem eens. Het regnum heeft hard moeten vechten om zich aan het sacerdotium te ontworstelen. In 1570, dat wil zeggen zes eeuwen na Jezus Christus’ zogenaamde pleidooi voor een scheiding van kerk en staat moest Francis Walsingham, de meesterspion van Elisabeth I, nog vele katholieke complotten oprollen om te voorkomen dat de koningin van de troon werd gestoten of vermoord. De paus had daartoe zelf opgeroepen in zijn bul Regnans in excelsis. Met andere woorden: van respect voor die scheiding van kerk en staat was in het Vaticaan maar weinig sprake. De scheiding van kerk en staat is dan ook niet voortgekomen uit het christendom, maar op het christendom veroverd – door strijd, een lange strijd tussen keizer en paus, een strijd die uiteindelijk door de wereldlijke macht, door de keizer, gewonnen is.

[30.3.2012]

Uit: Dirk Verhofstadt in gesprek met Paul Cliteur: Een zoektocht naar harmonie, Houtekiet 2012. (Hoofdstuk 6: De gevolgen van het cultuurrelativisme, pag. 123-134)  Bestellen?