Een gevaarlijk experiment

De beste manier om een godsdienst pootje te haken is om er een staatsgodsdienst van te maken. Het verval van een godsdienst wordt dan onvermijdelijk – maar het gaat wel heel langzaam. In het begin ziet het er daarentegen juist mooi uit. De overheid gaat belastingpenningen gebruiken om de doelstellingen verwezenlijkt te krijgen die de religieuze leiders voor ogen staan. Prachtig natuurlijk, op korte termijn dan, en vervelend voor alle anderen. Maar wat voor effecten heeft het in de lange jaren die volgen?

De bevolking went er snel aan wanneer godsdienstige producten gratis zijn, althans via de overheid gefinancierd worden. Wie een kind laat dopen, denkt er niet meer bij na dat hij eigenlijk huur voor het
kerkgebouw zou moeten betalen, en de stomerij voor de jurk van de pastoor. Na een tijdje ontwikkelt de bevolking zelfs wantrouwen tegen religieuze dienstverlening waarvoor betaald moet worden. Dat laatste is bijvoorbeeld in Nederland zeker gebeurd.

‘Sekten zijn onveranderlijk uit op het geld van de aanhang’, wordt er dan gezegd, en dat is soms inderdaad het geval. Wanneer het een enkele keer inderdaad zo is, versterkt dat het vage gevoel dat godsdienst gratis moet zijn. Als dat gevoel er eenmaal is, is het moeilijk geworden voor nieuwe religieuze groepen om nog voet aan de grond te krijgen. Net zoals het moeilijk is mensen te gaan laten betalen voor andere diensten die een tijdje gratis geweest zijn.

Predikanten en pastoors die maandelijks een vast ambtenarensalaris binnen krijgen, hebben er, net als ambtenaren, geen belang meer bij hun werk op een leuke en aantrekkelijke manier te doen. Leuk, beleefd en vriendelijk zijn, dat brengt allemaal alleen maar lastige klanten over de vloer, die praatjes hebben. Door saai, dom, hufterig en onaangenaam te doen, kan je een rustig leven voor jezelf bewerkstelligen. Moeilijk om daar weerstand aan te bieden. Maar ondertussen stromen de staatsgodshuizen natuurlijk leeg en ontstaan er velden die rijp zijn om door anderen geoogst te worden.

Particulieren die met de gevestigde religieuze staatsorganisaties in een concurrentiestrijd verwikkeld zijn, krijgen desalniettemin moeilijk een poot aan de grond, want klanten willen niet langer voor de geleverde diensten betalen. Naar de staatskerk gaat op een gegeven moment niemand meer, maar de concurrentie wordt gewantrouwd (want kost geld) en redt het evenmin. Voor staatsomroep en particuliere omroep geldt trouwens iets dergelijks. Wie wil er nog betalen voor radio en tv nadat hij via zijn belastingen al voor de staats-tv betaald heeft? Lastig verdienmodel, heet dat. Wie weet is er ergens een oliesultan die een uitweg weet waar het godsdienst betreft?

Onderwijs, media, ziekenverpleging en liefdadigheid waren nog niet zo lang geleden in de handen van de kerkelijke organisaties. De supermoderne geëmancipeerde liefhebbers van de supermoderne geëmancipeerde staat hebben die dingen daar weggehaald, soms niet eens zo lang geleden, en ze ondergebracht bij het corps van overheidsambtenaren. De kerkelijke bestuurders hebben te weinig nagedacht over welke gevolgen dat zou hebben. Ze hadden dat natuurlijk nooit goed moeten vinden. Maar het zal in eerste instantie wel gunstig voor de kerkelijke begroting geweest zijn.

De gevolgen van die herschikking mogen er wezen: verlies van positie en maatschappelijke invloed voor de religieuze organisaties; een algemeen verlies van maatschappelijke coherentie; minder vrijheid voor de onderdanen (er waren veel kerken maar er is maar één overheid); verlies van sociale kontakten; zinloze steeds verdergaande schaalvergroting; vereenzaming; maar vooral: een enorme toename van de macht van de staat die zich heeft meester gemaakt van de taken die traditioneel door een aantal verschillende kerken werd vervuld.

Kijk nog even terug naar de haat die Pechtold (D66) uitstraalde toen hij debatteerde over de Kunduz-coalitie met Kees van der Staay, zijn collega van de SGP, en het is ook op emotioneel vlak helemaal duidelijk waar het om gaat. De één is een ouderwets mild mens, hij zoekt het goede, gelooft in God en heeft zo zijn gedachten over de staat, zeker als Kunduz regeert; de ander is verbeten, gelooft niet in God maar wél in de staat die volgens hem almachtig, algoed, alwetend en alomtegenwoordig is, of hoort te zijn, net als God zelf vroeger. Terzijde, het is opvallend hoe Pechtold steeds meer op de acteur Peter Sellers (1925-1980) is gaan lijken.

Het staatsmonopolie op het aanbieden van godsdienst, zoals de islam dat bezit in islamitische landen, maakt uiteraard ook daar de geestelijkheid lui. Het niveau van de islamitische predikanten in de islamitische wereld is dan ook meestal laag maar uiteraard zijn er bekende en bejubelde uitzonderingen, zoals de taalvirtuoos Sheikh Abd el-Hamid Kishk (1933-1996), een Egyptenaar, een fantastisch goed spreker.

Een monopolie drijft niet alleen het niveau van de geboden diensten naar beneden, maar betekent ook dat de monopoliehouders emotioneel niet meer bij machte zijn met concurrentie door derden om te gaan. Een dominee, pastoor of rabbijn is er aan gewend dat hij voor rotte vis of erger wordt uitgemaakt. Het doet hem weinig of niets. Islamitische geestelijken daarentegen weten niet hoe ze het hebben als ze bekritiseerd worden, en slaan zelfs bij gematigde en beschaafde kritiek getergd om zich heen.

Tegelijkertijd is het gemiddelde niveau van de islamitische geestelijkheid zo laag geworden dat veel gelovigen het niet langer pikken, en voor zichzelf beginnen. Wie zonder een traditionele opleiding genoten te hebben met de koran in de hand voor zichzelf begint, gaat al snel rare dingen doen. Grote lappen tekst in de koran zijn onbegrijpelijk en onvertaalbaar, maar er zijn ook gedeelten die glashelder zijn. Arabisch: sommige delen zijn de muHkamaat en andere de mutashaabihaat, dit voor eventuele boze moslims die meelezen, ik verzin echt niets, ik wilde wel dat ik het kon, maar de werkelijkheid is altijd erger.

Die glasheldere verzen roepen maar al te vaak op tot oorlog en strijd tegen iedereen die geen moslim is. Er ontstaan zodoende, buiten de officiële geestelijkheid om, groepen die zulke verzen lezen, begrijpen en willen toepassen, dat wil zeggen dat ze de gewapende jihad ter hand begeren te nemen. En kijk, dat nu is een betere verklaring voor het ontstaan van islamitische terrorisme dan algemeenheden als ‘wanhoop over de armoede’, of de ‘sociale uitsluiting’. Uiteraard zijn er wel imams te vinden die zulke actieve groepen willen steunen, net zoals er dominees, rabbijnen en pastoors te vinden zijn die zich door hun vaste salaris niet in slaap hebben laten sussen.

Dat het Nazisme niet deugde, dat was binnen ongeveer een decennium duidelijk. Dat het Communisme niet deugde, het heeft ruim een eeuw gekost voordat de wereld daar achter was, al zijn er individuele tragische gevallen, sleepstenen des geestes, die het nog steeds niet helemaal kunnen geloven. Hoe lang zou het duren voordat de islam breed gezien wordt als wat het is? Zou het helpen de islam staatsgodsdienst te maken?

Lijkt me een gevaarlijk experiment. Maar wat moet, dat moet. Even door de zure appel heen bijten. Leven is risico nemen. Het doet maar even pijn, in een paar eeuwen is het over.