De film PLAY van Ruben Őstlund: een spel met discriminatie en omgekeerde discriminatie

Onlangs zorgde een discussie over 'negerhoeren' weer voor enige ophef. Het begon allemaal met een bericht in Het Parool. Vijf jongens van Marokkaanse afkomst mishandelden in maart in het centrum van Amsterdam een zwangere vrouw, waardoor zij mogelijk haar baby heeft verloren. Opmerkelijk was, dat de vrouw zelf ook van Marokkaanse afkomst was. Ze was in de ogen van haar belagers een 'negerhoer', omdat ze met haar vriend, een zwarte jongen, over straat liep.

Journalist en Marokko kenner Bart Schut schreef er in de Volkskrant een opiniërend artikel over onder de titel “Hebben Marokkanen een racisme probleem?”, een vraag die hijzelf met een volmondig ja beantwoordt, daarbij wijzend op discriminatie in Marokko ten opzichte van Berbers en zwarte Afrikanen. Een paar dagen later zit Schut bij PenW tegenover Hassnae Bouazza, die het 'incident' zoals zij de mishandeling noemt, afschuwelijk vindt, maar ze wil niet met dat 'gajus'' vereenzelvigd worden.

Samira Bouchibti (schrijfster van het boek De Islam, de moslims en ik dat onlangs op deze site besproken werd door Carel Brendel) beaamt in De Spits, dat Marokkanen discrimineren. Overigens net zozeer als de meeste bevolkingsgroepen dat doen. In hetzelfde artikel in De Spits wijst Ibrahim Wijbenga, CDA-raadslid in Eindhoven en zoon van een Friese vader en een Marokkaanse moeder, op de onder liggende frustratie waar het volgens hem in dit geval om gaat en die zich uit in de straatcultuur van Marokkaanse jongens. Zij blijven in hun ontwikkeling vaak achter bij Marokkaanse meisjes, die soms een beetje op hen neer kijken en relaties met andere jongens aangaan. Iets dergelijks zie je eveneens gebeuren in een kleine scène in de film Snackbar (zie Turks-Marokkaanse Snackbar in het nieuwe filmmuseum).

De socioloog/criminoloog Jan Dirk de Jong reageert in de Volkskrant weer op Bart Schut. Hij betoogt, dat racisme voor Marokkaanse straatjongens hoofdzakelijk een effectief wapen is om mee te provoceren maar geen diep gewortelde ideologie. Een straatjongen met een afwijkende etnische afkomst kan racistische uitlatingen ontkrachten door zich te handhaven op straat. Je moet je volgens De Jong dan ook niet blind staren op ‘de’ racistische opvattingen van ‘de’ Marokkanen maar de straatcultuur in achterstandswijken aanpakken.

Deze laatste opvatting komt in de buurt van wat de
Zweedse filmmaker Robert Őstlund in zijn film Play (nu in de Nederlandse bioscopen) laat zien. Daarin observeert hij het straatgedrag van vijf zwarte jongens in Göteborg (Zweden), waarmee hij een als racistisch betitelde knuppel in het politiek correcte Zweedse hoenderhok gooit. In het land waar de afgelopen week het proces is begonnen tegen Peter Mangs, door Breivik in zijn proces een ‘held’ genoemd, die in 2009 een blanke twintigjarige vrouw dood schoot. De man met donkere huidskleur naast haar in de auto raakte zwaar gewond. Mangs wordt verdacht van in totaal drie moorden en twaalf pogingen tot moord op voornamelijk mensen met een donkere huidskleur. 

Ook voor Őstlund is het de vraag of het in zijn film wel om racisme gaat. Is er niet veel eerder sprake van een speciaal groepsgedrag en van specifieke interactie patronen, zo lijkt hij te willen poneren met zijn film Play.

We zien van bovenaf de hal in een modern winkelcentrum in Göteborg. Twee blanke Zweedse jongetjes van een jaar of tien staan druk met elkaar te praten. Paniek. Ze zijn geld kwijt. Misschien hebben ze het in één van de winkels laten liggen. Dan moeten ze terug naar boven. De camera gaat langzaam naar links waar vijf Zweedse jongens van Afrikaanse origine, een jaar of 13/14/15, bij elkaar hangen. Ze hebben die twee jongetjes in de gaten. Wie gaat erop af? Wie is de good cop, wie is de bad cop? Ze spelen iet-wiet-waai-weg (Nederlandse vertaling) om de rollen te verdelen. Dan gaat de camera een paar keer langzaam heen en weer. Soms vat deze het totaalbeeld. Steeds vanaf dezelfde plek. Van bovenaf. Daarmee is de toon gezet. Het is de pan van een registrerende camera. Het lijkt wel een veldonderzoek. En dat wordt het ook. Een soort antropologische studie van een donkere straatgroep en zijn prooi: blanke Zweedse jongetjes, zichtbaar niet streetwise, een door moeder op het hoofd gezette muts op. Het spel wordt al snel duidelijk. Of ze je telefoon mogen zien. Hee, die lijkt wel erg veel op die van een broertje van één van hen. Nee, die broer is niet hier, wel verderop. Een klein eindje verderop. En dan toch net weer iets verder. We zijn er bijna. Nog even. De jongens spelen slim verschillende rollen: de één dreigt, de ander sust, de één provoceert, de ander doet vertrouwelijk. Het lijkt een doorzichtige truc, deze roofmethode van observeren, volgen, aanspreken, intimideren, meevoeren, en – tenslotte – leegschudden, maar Őstlund laat zien dat het werkt. Bij deze jongetjes in ieder geval wel. Hij baseerde zich trouwens op de werkelijkheid. Meer dan veertig berovingen door hetzelfde groepje jongens onderzocht hij. Steeds gingen de jongetjes braaf met hen mee naar een buitenwijk ergens achteraf. Opmerkelijk is, dat slechts in twee gevallen de jongetjes om hulp riepen, en dan was het ook meteen afgelopen.

Őstlund zette de werkelijkheid bewust naar zijn hand. In de zaak die hij onderzocht, waren niet alle jongens donker, maar in de film is dat wel het geval. Om de zaak op scherp te stellen, zo verklaarde de regisseur in een interview. Het spel met de eerste twee jongetjes blijkt snel uitgespeeld, wordt in de film niet afgemaakt. De volgende prooi dient zich aan in één van de winkels boven: twee blanke jongetjes van 12 en een Chinese jongen, net iets ouder, met een koffertje (waarin – zoals later blijkt – een klarinet zit, voor muziekles). We horen de donkere jongens buiten beeld hun spelletje iet- wiet- waai- weg spelen. Dat gebruik van een o(ff) s(creen) zal vaak voorkomen. De camera beweegt niet maar houdt hetzelfde beeld, terwijl daarbuiten ondertussen van alles gebeurt. We weten nu dat het roofspelletje weer uitgeprobeerd gaat worden, maar de filmer heeft dit tweede prooigroepje op zijn eigen manier samengesteld. Chinezen integreren ogenschijnlijk in elke situatie snel. Dat is hier ook zo. De Chinese jongen vormt met de twee Zweedse jongetjes één groep. Toch is er onderscheid tussen hem en de andere twee. De twee Zweedse jongetjes zullen hem ook proberen te gebruiken. Ze zullen trouwens ook ruzie met elkaar krijgen. Net zoals het groepje van vijf één van hen uit zal stoten, als deze er de brui aan wil geven. Dat kan binnen de dynamiek van de groep niet straffeloos gebeuren.

Őstlund plaatst de camera dus opvallend vaak niet in het midden van het drama (zoals dat in Snackbar duidelijk wel gebeurt) maar aan de zijlijn van het groepsgebeuren. Dat levert een opvallende manier van beeldend vertellen op. Het is alsof je als bioscoopbezoeker meekijkt door het objectief registrerende oog van een beveiligingscamera. Op die manier wordt de kijker een soort voyeur, een getuige, een omstander, net zoals de toevallig passerende voorbijgangers in de film die soms wel door hebben dat er ergens iets niet klopt maar die niet of onvoldoende ingrijpen. Er zijn nogal wat van deze stille getuigen in de film, maar niemand dus die echt iets doet. Voor Őstlund vertegenwoordigen zij de zwijgende meerderheid in Zweden die zich nergens mee wil bemoeien. De vraag is of zoiets ook in Nederland zou kunnen gebeuren. Of dat het te maken heeft met dat typische Zweedse schuldgevoel, waarvan het toneelwerk van August Strindberg en Lars Norén al doordrenkt was, en met die politiek correcte houding van vele Zweden. Het gegeven van je zoveel mogelijk gedeist houden werkt Őstlund op een geestige manier uit in parallelle scènes met een wieg die in een trein op weg naar Göteborg in de weg staat, maar door niemand opgehaald wordt ondanks herhaaldelijke – beleefde - verzoeken van het treinpersoneel. Uiteindelijk belandt de wieg bij een gezin, waar één van de donkere jongens deze komt ophalen voor zijn vader. Dat is een goed georganiseerd gezin. Zo blijft Őslund z’n spel met (voor)oordelen spelen.

De lange tocht (bijna in real time) naar de buitenwijken van Göteborg wordt een ware hellevaart. Het prooigroepje van drie wordt getest, getergd en uitgedaagd. Eén van de jongetjes moet zich honderd keer opdrukken, de Chinese jongen schijt in zijn broek van angst en de derde probeert te ontkomen en klimt in een hoge boom. Uiteindelijk wordt er – we zijn dan al in een afgelegen natuurgebied beland – een hardloopwedstrijd gehouden: de Chinese jongen tegen één van de donkere jongens. Iedereen heeft al zijn bezittingen in een jas moeten gooien. De winnaar krijgt alles. Die wedstrijd wordt natuurlijk ook gespeeld, of beter: onzuiver gespeeld. De donkere jongens gaan er met alles vandoor. Het prooigroepje loopt volkomen out en leeg richting de eerste de beste tramhalte, terwijl een langlaufer op skeelers (weer zo’n prototype van de zwijgende Zweed) hen langzaam voorbijgaat. In de tram worden ze bekeurd en vermanend, zeer betuttelend toegesproken door een conducteur, zoals dat ongeveer gebeurde door het personeel in de trein naar Göteburg, waar niemand acht sloeg op die wieg die maar in de weg stond en bleef staan. Op en top Zweedse braafheid?

Tegenover al die keurigheid plaatst de regisseur de handigheid waarmee de roofgroep de voordelen die over hen bestaan ook weer uitbuit. Parallel daaraan laat hij een Zuid Amerikaanse muziekgroep zien, die in het centrum van de stad flink uitgedost in indianentooi die nergens meer zo gedragen wordt (behalve door Joan Franka dan), optreedt en die later – net als de roofgroep – met veel plezier van het opgehaalde geld in een restaurant zit te eten. Dat gebeurt overigens allemaal heel terloops. Nooit met nadruk. Alles wordt geregistreerd, zoals in een antropologisch onderzoek. Dat uitspelen van vooroordelen over zichzelf zien we natuurlijk overal, lijkt Őstlund met zijn registrerende filmvertelling te willen zeggen. Mutatis mutandis kun je het ook ontdekken in het gedrag van een groep als die van Oh Oh Cherzo, wanneer deze bijvoorbeeld te gast is in een programma als dat van Paul de Leeuw. Een ieder speelt zijn rol en speelt de (voor)oordelen over hem/haar en de groep als geheel lekker vet en gretig uit.

De cruciale scène van de film is die waarin de vaders van de twee blanke jongetjes één van de donkere jongens (met een broertje en de wieg) op een pleintje in de stad tegenkomen. Eén van de vaders (de ander houdt zich wat terzijde) confronteert hem met wat hij en zijn groep gedaan heeft en gewoon zijn te doen. Mobieltjes stelen. En de rest. Hij wil hem niet aangeven. Hij veroordeelt hem niet, maar hij wijst hem op zijn gedrag. En hij maakt hem duidelijk, dat hij zijn gedrag moet veranderen. Puur verbaal. Hun zoontjes hebben zich verscholen achter een boom. Twee vrouwen lopen voorbij en houden het tafereel in de gaten. Wanneer de donkere jongen begint te krijsen en de vader in het gezicht slaat, pakt deze hem bij zijn arm. Dan komen de vrouwen naderbij. Ze beschuldigen de vader(s) van racistisch gedrag en willen hen aangeven bij de politie. Hoe halen zij het in hun hoofd een zwarte jongen zo aan te pakken. Hij is twee keer zo kwetsbaar als een ander kind. De vader vertelt hoe de vork in de steel zit en heeft geen boodschap aan hun verwijten. In een interview noemde Őstlund de reactie van deze twee vrouwen een vorm van ‘omgekeerd racisme’. Zoals de donkere jongen het vigerende kleurenschema gebruikt om van zichzelf een bedreiging te maken, zo gebruiken de vrouwen het om hem te slachtofferen. De filmer vraagt zich in hetzelfde interview af, waarom wij die vijf donkere jongens als een groep zien en die twee blanke en Chinese jongens als individuen. Als iemand van een groep waar wij niet bijhoren, iets akeligs doet, zo is zijn verklaring, zien we dat als representatief voor de hele groep, Maar als iemand van de groep waar wij toe behoren iets akeligs doet, zien we dat als individueel gedrag dat niets met ons heeft te maken.

In de film zelf doet de maker geen uitspraken over ‘goed’ en ‘kwaad’. Hij laat – evenals in zijn vorige film Involuntary (2008) – de werking van groepsprocessen zien. Eén van zijn rovers laat hij op een gegeven moment zeggen: “Wie zo dom is zijn telefoon te laten zien aan vijf zwarten, heeft alleen zichzelf iets te verwijten.” Dat vat, denk ik, precies samen waar het om gaat. De donkere jongens maken gebruik van de (voor)oordelen die over hen bestaan. De beroofde jongetjes en voorbijgangers laten gebeuren, wat er gebeurt. Ze roepen geen hulp in en geven die ook niet.

De film Play is een onderzoek naar groepsprocessen al of niet gekoppeld aan raciale verschillen. Een sociaal antropologische studie. Maar het blijft ook cinema, al was het alleen maar door de originele verplotting van werkelijke gegevens in een bijzondere cinematografische taal. Het spelen met uitsneden, off screens, camerastandpunten en de steeds weer verrassende overgang naar een volgende scène, die je iedere keer weer te denken geeft, maakt de film tot echte cinema. Tot een filmverhaal waarin trouwens ook geestige momenten voorkomen. En de jonge spelers zullen het –evenals die in de Nederlandse film Snackbar- in de toekomst zeker wel gaan redden.