Nog niet zo lang geleden...

Nog niet zo lang geleden vond bijna iedereen dat het in de bres springen voor vervolgden in communistische landen schadelijk was voor die vervolgden en daarom beter achterwege kon worden gelaten.

Bijna iedereen vond dat, en toch was het niet zo. Nog nooit heeft bij mijn weten een vervolgde in een communistisch land zich tot het Westen gewend met het verzoek om in godsnaam over hem te zwijgen. Het merkwaardige van deze opvatting - dat men over de schanddaden van een slecht regiem beter kan zwijgen omdat anders de slachtoffers het nog beroerder zullen krijgen - het merkwaardige van die opvatting is dat hij zo zelden over 'rechtste' regiems wordt verkondigd. Niemand heeft geloof ik ooit beweerd dat de toestand der swartes in Suidafrika slechter wordt naarmate de rest van de wereld meer protesteert tegen de manier waarop zij behandeld worden. Ook heeft nooit iemand beweerd dat de gevangenen van Franco of Pinochet langer zouden worden vastgehouden en slechter zouden worden behandeld als er meer aandacht op hun toestand werd gevestigd. Maar ten aanzien van communistische regimes is dat jarenlang schering en inslag geweest. Het woord 'contraproductief' is er, geloof ik soms, speciaal voor uitgevonden.

Uit deze onmiskenbare feiten heeft men wel de theorie afgeleid, dat de 'linkse' media - voor aanhangers van die theorie zijn zowat alle media 'links' - wel protesteren tegen schending van mensenrechten in 'rechtse' landen als Spanje, Portugal, Zuid-Afrika en Griekenland, maar angstvallig zwijgen als het om Oost-Europa gaat. Deze theorie is niet juist. Ten eerste werd dat zwijgen over Oosteuropese vervolgden zowel door rechtse als door linkse personen en instellingen beoefend, en ten tweede, toen dat zwijgen eenmaal voorbij was, werd het spreken en schrijven ook weer ongeveer in gelijke mate door rechts en links gedaan. En ten derde is er een groot 'rechts' tegenvoorbeeld: Hitler. Zijn regiem heeft immers ook tot 'zwijgen om het niet erger te maken' geleid.

Het ligt geloof ik ook niet aan de rechtsheid of linksheid van een regiem, maar aan de graad van barbaarsheid. Van der Stoel heeft geen ogenblik gedacht dat het beter was om maar niet openlijk te protesteren tegen het gevangen zetten van Griekse dissidenten, omdat ze anders de kans zouden lopen het nog beroerder te krijgen dan ze het al hadden. Maar van Russische dissdidenten heeft hij dat vroeger wel gedacht. Onder een beetje ontwikkelde mensen was het in 1960 de rigueur om van mening te zijn dat men Pasternak die Nobelprijs niet had mogen geven. Niet omdat hij hem niet verdiende, maar omdat die prijs hem in 'moeilijkheden' zou kunnen brengen.

Waarom werd wel in Athene geprotesteerd en niet in Moskou? Ik geloof dat men instictief het gevoel had dat die kolonels in Chili, Portugal, Griekenland, Spanje en die verkramptes in Suidafrika weliswaar slechte mensen waren, maar toch niet zo in-slecht dat ze, als je een goed woordje probeerde te doen voor een gevangene, die gevangene juist extra-slecht gingen behandelen. Terwijl je bij wijze van spreken door de toon alleen al van De Waarheid en de Pravda de indruk krijgt dat Leonid en Marcus dat met hun gevangen wel degelijk zullen doen.

In werkelijkheid is dat, zelfs bij de grootste boef, niet zo. Een goed woord doen voor een gevangene, zelfs voor een gevangene van Amin, kan nooit kwaad.

Toch dachten en denken veel mensen dat een moordenaar zijn slachtoffer kwaad zal doen als men met hem over dat slachtoffer spreekt. Men neemt stilzwijgend aan dat de toestand van een politieke gevangene in de Sovjet-Unie te vergelijken valt met die van Sideria in Elsschots Verlossing, die vol blauwe plekken achter de toonbank stond en de klanten smeekte er vooral niets van aan Pol te zeggen want dan zou hij haar nog veel meer slaan.

Een goed voorbeeld van deze houding is het geruime tijd zwijgen van de geallieerden over het door Hitler uitroeien der Europese joden - door de Oostelijke geallieerde omdat hij graag zelf het monopolie van de jodenvervolging en het uitroeien van volksgroepen wilde houden en vreesde dat bekendmaking van de Duitse massamoord op joden een deel van de publieke opinie naar Duitse kant zou doen overhellen (zoals de waard is vertrouwt hij zijn gasten), bij de Westelijke geallieerden het gevoel: laten we in godsnaam niets zeggen want dan maken we het alleen maar erger. Een ander en meer actueel voorbeeld is de gewoonte om terroristen die mensen gijzelen vooral geen terroristen of moordenaars te noemen zolang er nog gijzelaars in leven zijn. De onuitgesproken theorie is: als we ze moordenaar noemen gaan ze misschien juist meer moorden. Laat ons daarom neutrale, deftige termen gebruiken, zoals idealisten, revolutionairen, nationalisten, leden van het bevrijdingsfront, kapers, 'gijzelhouders'. Of de uitwerking ook zo is staat te bezien. Denkbaar is dat de uit deze terminologie blijkende aanvaarding van terreur juist aanmoedigend werkt.

Een andere factor die geloof ik tot dat zwijgen geleid heeft is vrees. Niet voor de vervolgden, maar voor zichzelf. Het gevoel van 'als wij nou maar heel stil zijn, dan doet hij ons niets'. Laten wij conflicten vermijden. Of áls er een conflict is (met Brezjnev) of zelfs een oorlog (met Hitler), laat ons dan dat conflict binnen het kader van SALT of de VN en die oorlog binnen de grenzen van het landoorlogsreglement houden. Laat ons de tegenstander zo netjes mogelijk behandelen en hem vooral niet kwaad maken. Onze officieren zitten in Polen gevangen en worden keurig behandeld. Onze joden worden in Polen vergast. Laat ons over dat laatste in godsnaam zwijgen, anders mogen onze officieren geen pakjes meer ontvangen.

Je moet, als je het spreken over Spaanse, Chileense, Potugese, Griekse gevangen tegenover het zwijgen over Oosteuropese gevangenen plaatst, niet vergeten dat Chili en Zuid-Afrika ontzettend ver weg zijn, dat de regiems in Spanje, Portugal en Griekenland er niet over peinsden om ook maar iets terug te doen, dat zij de vertegenwoordigers der linkse media goedkope tweede huizen bleven aanbieden en ons gedwee hun sinaasappels en gastarbeiders bleven sturen, terwijl Adolf en Leonid enorme hoeveelheden tanks aan onze oostgrens hadden en hebben staan. Het is een groot verschil of je je zedelijke verontwaardiging moet uiten tegen een klein, gebrekkig, op een stok leunend en door een breed water van je gescheiden mannetje of tegen een grote zware kerel die bijna op je tenen staat, voortdurend aan zijn pistoolholster zit te frunniken en - wat bizonder angstaanjagend is - telkens weer zegt dat hij heel vredelievend is en niet in het minst van plan je aan te vallen.

Blijft de vraag wat dan toch tot het doorbreken van dat zwijgen over Oosteuropa geleid heeft. Waarom dacht tien jaar geleden bijna iedereen dat het in de bres springen voor een Russische gevangene alleen maar schadelijk voor die gevangene kon zijn en waarom denkt niemand dat nu meer?

Twee dingen goed begrijpen. De belangrijkste factor zou hier wel eens het optreden van die vervolgden zelf kunnen zijn, die tien jaar lang schier dagelijks dat misverstand te lijf zijn gegaan. De tweede factor lijkt me de verschuiving naar links in de publieke opinie de laatste jaren in de Westelijke wereld. Ik bedoel daar dit mee: als de VVDM bekend maakt, dat het poetsen van knopen bij de landmacht afgelopen moet wezen, dan komen de bestuursleden van de VVDM voor de buis en in de pers en worden ze door de minister welwillend ontvangen. Als daarentegen een generaal een bevel rondstuurt dat het godverdomme met dat slappe gedoe uit moet zijn en dat iedereen die voortaan zijn knopen niet poetst op een week verzwaard arrest kan rekenen, dan wordt die generaal (ik weet niet of we nog generaals en koperen knopen hebben, ik geef dit maar als illustratie) op het matje geroepen bij de minister en met vervroegd pensioen gestuurd. Dat bedoel ik met 'verschuiving naar links'. Er is geen respect meer voor autoriteit. En daardoor is de angst voor Brezjnev ook verminderd.

Uit: Uren met Henk Broekhuis - Karel van het Reve (1978)

Inmiddels zijn de eerste twee delen van Het Verzameld Werk van Karel van het Reve verschenen. Voor meer info, klik hierr en hierr.