Het communistische monopolie op de waarheid

Terechte en onterechte vergelijkingen met het fascisme.

Op dit moment ben ik bezig met Life and Fate (Leven en Lot) van de Russische schrijver Vasili Grossman. Het is een dikke pil en ik ben nog maar halverwege. Maar hoe meer ik lees, des te meer ik verslingerd raak aan dit fascinerende boek.

Leven en Lot is een moderne tegenhanger van Oorlog en Vrede, het epos van Leo Tolstoj over de lotgevallen van een Russische familie in de tijd van Napoleon. Grossman beschrijft het leven van een Sovjet-familie tijdens de Tweede Wereldoorlog. De Slag om Stalingrad is de centrale gebeurtenis, waar alles om draait. Leden van de familie Sjaposjnikov vechten tussen de ruïnes van de stad aan de Wolga, die het symbool wordt van de strijd op leven en dood tussen communisme en fascisme.

Maar de verhaallijn heeft vertakkingen in alle richtingen en naar de gruwelplaatsen van beide ideologieën. Grossman neemt ons mee naar de Russische strafkampen in de barre kou van Siberië en naar de Duitse vernietigingskampen. Daarbij putte de auteur volop uit zijn persoonlijke ervaringen.

Grossman, kind van geassimileerde Joden, werd geboren in Berditsjev in het westen van Oekraïne. Hij studeerde scheikunde in Kiev, maar zijn ware passie werd het schrijven. In de jaren dertig maakte hij naam met sociaal-realistische werken. Na de Duitse aanval op de Sovjet-Unie meldde hij zich als oorlogsvrijwilliger. Hij werd ingezet als verslaggever van De Rode Ster, de krant van het Rode Leger.

In die functie maakte hij de Slag om Stalingrad intensief mee. Grossman schreef zijn berichten vanuit de frontlinie. Zijn verslagen waren daarom immens populair onder de soldaten. Met het zegevierende Rode Leger trok Grossman naar het Westen. Hij schreef als eerste over de gruwelen in het Duitse concentratiekamp Treblinka, en was getuige van de Russische intocht in Berlijn.

Tijdens de opmars naar het westen vernam hij dat zijn in Berditsjev achtergebleven moeder, samen met duizenden andere Joden, was vermoord door de Duitse Einsatzgruppen. Grossman wist precies wat er speelde, niet alleen aan het front en in de gaskamers, maar ook in de Russische strafkampen, waar miljoenen Sovjet-burgers het slachtoffer waren geworden van Stalins beulen.

Tegen die achtergrond begon Grossman na de val van Stalin met het schrijven van Leven en Lot. Maar de publicatie van dit boek was ook tijdens de dooiperiode onder Nikita Chroesjtsjov onmogelijk. Toen de autoriteiten lucht kregen van Leven en Lot, werd niet Grossman gearresteerd, maar zijn boek. De geheime dienst nam het manuscript in beslag. Zelfs het schrijfmachinelint werd meegenomen.

Grossman meende dat al zijn inspanningen voor niets waren geweest. Eén exemplaar, dat hij bij een vriend had ondergebracht, werd niet gevonden tijdens de huiszoekingen door de geheime politie. Dit manuscript werd later met hulp van dissident Andrej Sacharov op microfilm naar het Westen gesmokkeld, waar het pas jaren na de dood van Grossman kon worden uitgegeven.

Achteraf is duidelijk waarom Leven en Lot ook onder een verlicht communistisch regime onmogelijk kon verschijnen. Grossman beperkte zich niet tot de officiële kritiek op Stalin, zoals partijleider Chroesjtsjov in 1956 verwoordde in zijn Geheime Rede tijdens het Twintigste Congres van de Communistische Partij. Voor Grossman waren de zuiveringen, vervolgingen en massamoorden geen ontsporingen van Stalin. Hij zocht de oorzaak aan de basis van de Sovjet-Unie, bij Lenin. Dat is een boodschap, die ook in de verlichte nadagen van het communisme onverteerbaar was.

Grossman doorbrak ook andere taboes, zoals de massale collaboratie in de door Duitsland bezette gebieden en de deelname van Sovjet-burgers aan de Jodenvervolging. Maar het allerergste was dat de dissidente schrijver op diverse plaatsen een directe parallel trok tussen het nationaal-socialisme en het internationale socialisme van de Sovjets.

Een indrukwekkende passage in Leven en Lot is het verhoor van de Russische concentratiekampgevangene Mikhail Mostovskoy, een oude bolsjewiek die Lenin nog persoonlijk heeft gekend, door de SS-officier Liss. Mostovskoy bereidt zich voor op de ergste martelingen, maar er gebeurt iets dat hem nog veel meer kwelt. Liss begint een verhandeling over de overeenkomsten tussen beide systemen. Hij probeert de Rus ervan te overtuigen dat ze beiden voor dezelfde grote zaak staan.

Liss laat Mostovskoy zijn handpalmen zien: “Onze handen zijn zoals die van jullie. Ze houden van grote werken en ze zijn niet bang voor vuil.” De SS’er gaat verder: “Als we elkaar in het gezicht kijken, kijken we geen van tweeën in een gezicht dat we haten - nee, we kijken in een spiegel. Dat is de tragedie van onze tijd. Herkennen jullie echt niet jezelf in ons - jullie zelf en jullie wilskracht? Is het niet waar dat ook voor jullie de wereld jullie wil is? Is er iets wat jullie aan het wankelen brengt?”

Bolsjewiek Mostovskoy gaat niet in op de monoloog van nazi Liss: “Jullie mogen denken dat jullie ons haten, maar in werkelijkheid haten jullie jezelf - jezelf in ons. Verschrikkelijk, niet waar? Begrijp je me?”

Verderop zegt Liss: “Twee polen van één magneet! Natuurlijk! Als dat niet het geval was, dan zou deze verschrikkelijke oorlog niet plaatsvinden. We zijn jullie aartsvijanden. Ja, ja… Maar onze overwinning zal jullie overwinning zijn. Begrijp je. En als jullie zouden winnen, dan gaan wij alleen onder om voort te leven in jullie overwinning. Het is paradoxaal: door de oorlog te verliezen, zullen we hem winnen - en doorgaan met onze ontwikkeling in een andere vorm.”

Liss slaat zijn tegenstander om de oren met argumenten: we worden allebei geleid door een groot man; dezelfde communisten die wij naar de kampen stuurden zijn bij jullie in 1937 naar de kampen gestuurd; vandaag staan jullie versteld van onze haat tegen de Joden, morgen maken jullie gebruik van onze ervaring.

Mostovskoy is verbijsterd door de uitspraken van zijn vijand. Even slaat de twijfel toe bij de bolsjewistische veteraan. “Hij zou alles moeten afzweren waarvoor hij ooit had gestaan. Met al zijn kracht zou hij de werkkampen moeten haten, de Lubyanka-gevangenis, de bloedbevlekte (geheime dienstchefs) Yezhov, Yagoda, Beria! Nog meer, hij zou Stalin en zijn dictatuur moeten haten! Meer dan dat! Hij zou Lenin moeten veroordelen...! Dit was de rand van de afgrond!”

Ook in het post-Stalin-tijdperk was het ondenkbaar dat een dergelijke vergelijking tussen nazisme en communisme door de censuur zou komen. Dat er behalve grote verschillen ook duidelijke overeenkomsten bestonden tussen beide systemen, werd door communisten in binnen- en buitenland als ondenkbaar en beledigend beschouwd. Hoe haalden mensen het in hun hoofd om de CPN, die zo’n grote rol had gespeeld in het Nederlandse verzet, en de Sovjet-Unie, die zo’n groot aandeel had in de ondergang van Hitler, te vergelijken met het fascisme!

Ondertussen claimden communisten wel het monopolie op het vergelijken van anderen met het Grote Kwaad. Voor de oorlog scholden ze de sociaal-democraten uit voor sociaal-fascisten. Mede dankzij deze verdeeldheid kon Hitler in Duitsland de macht grijpen. Na de oorlog gingen ze hier vrolijk mee door. Voortdurend waarschuwden ze voor de herleving van het fascisme in de Duitse Bondsrepubliek.

Sindsdien is het een gewoonte geworden om alles wat de CPN onwelgevallig is te associëren met het fascisme. Zelfs na de ondergang van deze partij bleef deze praktijk bestaan. Pim Fortuyn, Frits Bolkestein en Geert Wilders waren of zijn in deze visie de voorboden van het nieuwe fascisme, en degenen die niet genoeg weerstand tegen hun enge denkbeelden bieden, zijn de wegbereiders ervan.

Tegen Geert Wilders valt veel in te brengen (zoals ik in eerdere weblogs heb gedaan), maar hij heeft niet langs illegale weg de macht gegrepen, en heeft ook niet miljoenen mensen uit de weg geruimd, zoals de nazi’s en de bolsjewieken wel hebben gedaan. De nare vragen over immigratie die het PVV-Kamerlid Sietse Fritsma heeft gesteld zie ik ook niet als een aanloop om dit wel te doen. Desondanks regent het weer vergelijkingen tussen Wilders en het fascisme.

Voorop hierin gaat NRC-columniste Elsbeth Etty, die zelf in een ver verleden geloofde in het communisme - ter verzachting: op een moment dat het communisme in sommige landen een menselijker gezicht had gekregen. Iedereen heeft recht op politieke vergissingen, maar juist de grote vergissers claimen het monopolie op de waarheid, die tegenwoordig met een kleine letter wordt geschreven.

Ik citeer uit een recente column (17 juni), waarin Etty de PvdA verwijt dat ze een morele standaard heeft losgelaten. De sociaaldemocraten onder Wouter Bos zouden zich te weinig verweren tegen het populisme en fascisme van Wilders, tegen diens gehamer op identiteit en zijn weerstand tegen het vreemde. Etty: “Het is een oude bekende die we hier ontmoeten, de zondeboktheorie, waarvan niemand zal ontkennen, maar het moet tóch herhaald worden, dat zij tot de constituerende elementen van het fascisme en het nationaal-socialisme behoort, evenals de haat tegen de elite en de kosmopoliet, de vaderlandsloze gezel van de indringer.”

De constituerende elementen van het partijcommunisme, waar Etty ooit achteraan liep, verschillen overigens niets van deze formulering. Haat tegen de elite was de brandstof van het bolsjewisme van Lenin en Stalin, die omstreeks 1980 nog altijd nasmeulde in de CPN. Tussen 1948 en 1953 voerde Stalin een campagne tegen de ‘kosmopolieten’, met gebruik van de volgens Etty nationaal-socialistische mantra ‘Het Jodenjong loert’. Joodse prominenten werden uit de weg geruimd, Joodse dokters zouden een samenzwering hebben gesmeed tegen de Russische leiders. De dood van Stalin maakte een eind aan deze waanzin.

Dankzij het lot Stalin bleef de Joodse schrijver Vasily Grossman in leven. Daaraan hebben we Leven en Lot te danken, een fantastisch boek dat voormalige communisten enige bescheidenheid zou kunnen bijbrengen.

Carel Brendel

Carel Brendel is auteur van Het verraad van links (Uitg. Aspekt)