Ook de filmoperateur gaat verdwijnen

De pleegvader van Liesbeth List was vuurtorenwachter. Waarschijnlijk bestaat dit beroep niet meer, zoals ook de kolenboer, de scharensliep, de betonijzervlechter, de telegrafist, de letterzetter en vele andere beroepen verdwenen zijn. 2012 is het laatste jaar voor de filmoperateur in Nederland, voor de man of vrouw die nauwgezet en heel precies de filmrollen inlegt, terug- en omspoelt. Het is een vrij technisch vak maar iedere operateur heeft het idee dat hij of zij de voorstelling ook een beetje maakt. Want als alles gereed is, zet hij de inloopmuziek op, dimt hij het licht en opent de gordijnen. En dan gaat het beginnen. Draaien maar. De operateur voelt zich een beetje de showman (-vrouw) die niemand ziet. Ik ken mensen die als assistent-vrijwilliger begonnen zijn, bijvoorbeeld bij filmhuis Kriterion in Amsterdam, en er later
hun (parttime) beroep van gemaakt hebben. De beroemdste filmoperateur is natuurlijk Alfredo uit de film Cinema Paradiso (1988) van Giuseppe Tornatore, gespeeld door Philippe Noiret. En de beroemdste scѐne daaruit is die aan het slot van de film waarin het personage van regisseur Salvatore in zijn eentje in een grote bioscoopzaal in Rome de band bekijkt met alle gecensureerde stukjes film, alle kussen uit de jaren vijftig, die Afredo van de priester uit het dorp uit alle vertoonde films van destijds heeft moeten knippen alvorens ze te mogen draaien. De pastoor van het dorp mocht ze zien, maar de dorpelingen niet.

Die operateur gaat verdwijnen. Ruim honderd jaar werden films op projectoren gedraaid, waarvan die van Philips (de DP 70 projector) een heel belangrijke was. Die projectoren gaan als gevolg van de digitalisering op de schroothoop. En die digitalisering móet, want betekent ook een enorme kostenbesparing. In Nederland draait al ruim de helft van de 750 bioscopen digitaal. Het zijn vooral de kleinere filmhuizen die de omwenteling nog moeten maken. En dat gaat dit jaar gebeuren. Zo’n 110 bioscopen zullen de overgang misschien niet overleven, want per zaal kost de nieuwe apparatuur een bioscoop tussen de 60.000 en 70.000 euro. Daarmee verdwijnt niet alleen het beroep van operateur, maar na de oude dorpsbioscoop gaat nu ook het zo speciale filmhuis ter ziele. En waar blijft dan in de zomer de projectie van een mooie film op een scherm in het park, of op een wit geschilderde muur van een oud industrieel gebouw?

Ik ben geboren naast een dorpsbioscoop, maar ik was te jong om het werk van de operateur van dichtbij werkelijk te zien, zoals de zesjarige Salvatore (Totò) in de film Cinema Paradiso Alfredo aan het werk zag. Voor mijn vijfde verjaardag verhuisden we naar een grotere plaats. Die dorpsbioscoop in mijn geboorteplaats bestaat al lang niet meer. Salvatore in de film Cinema Paradiso is een gevierd regisseur, wanneer hij het bericht krijgt dat Alfredo, die – bij afwezigheid van zijn eigen vader – de vaderfiguur van zijn jeugd werd en die hem aanried – toen zijn verliefdheid niet beantwoord werd – het dorp te verlaten en het in Rome te gaan maken, gestorven is. Of hij naar de begrafenis wil komen. Daar, in het Siciliaanse vissersdorpje Giancaldo (hoe heet dat andere mooie vissersdorpje op Sicilië in de film Il Postino met de vlak na de opnames gestorven Maxim Troisi als de postbode die vriendschap sluit met de dichter Pablo Neruda?) krijgt hij dus die filmspoel met alle ‘verboden’ kussen. In zo’n mooi groot rond blik. Die bestaan dus binnenkort niet meer. Die mooie ronde blikken. Tenminste in Nederland. Want wij liggen op kop wat betreft de digitalisering van de filmprojectie. Alleen in Noorwegen zijn alle bioscopen al gedigitaliseerd, maar daar is 70 % van de bioscopen in handen van de overheid. En die heeft daartoe besloten. Makkelijk zat. Voor de digitalisering waren er in ons land zo’n 500 tot 600 mensen werkzaam als filmoperateur. De meesten van hen hebben hun heil al ergens anders gezocht. Na de komende zomer valt er dus geen geratel meer te horen in de filmcabine. Geen gekke geluidjes meer die verraden dat er misschien iets mis gaat. Tapes hoeven niet meer geplakt te worden. Er is geen operateur meer die het proces zelf bewaakt waarin 24 beeldjes per seconde door de projector getrokken worden. Alles gaat in de toekomst vanzelf. Projecties worden in het vervolg automatisch gepland, geprogrammeerd en bestuurd. En als er echt iets mis gaat, dan moet er een monteur van firma X aan te pas komen. Dag en nacht bereikbaar. Voor al uw geautomatiseerde filmprojectie apparatuur.

Operateur Alfredo is in narratieve termen een initiator. De persoon die hoofdpersoon Salvatore in- wijdt in het vak van filmprojectie en daarmee in zijn levensreis. Hij is ook degene die het verschil maakt. Wanneer de dorpsbioscoop uitverkocht is en er alsmaar mensen blijven wachten omdat ze hun wekelijkse portie escapisme niet kunnen missen, verzint hij een list. Hij weet het glas voor de projector zo te verschuiven, dat het beeld naar buiten weerkaatst wordt op de muur van een gebouw op het dorpsplein. Iedereen is tevreden. De illusie van elke operateur is dàt verschil te maken. Bij mij wordt het toch net even een heel klein beetje een andere film. Bij mij is het vandaag anders dan het gisteren bij hem of haar was. Niemand ziet het maar toch is het zo. Na de zomer is ook deze illusie verdwenen. Alleen in het Amsterdamse EYE filminstituut (voorheen filmmuseum – nu nog gevestigd in het Vondelpark), dat zo’n 37.000 films herbergt, blijven – naast de nieuwe apparatuur - de oude machines nog ratelen. Daar blijft dus ook nog een operateur in dienst. Alfredo werd blind toen de dorpsbioscoop in Giancaldo afbrandde. De blinde ziener leidde de jonge Totò op tot de volgende operateur. In een nieuwe dorpsbioscoop. In een nieuwe tijd die meer bloot in films toeliet. De in augustus 2012 enig overgebleven operateur in Nederland, in het EYE filminstituut, zal de traditionele handelingen van de filmoperateur en de blikken waarin de films bewaard worden in de toekomst doorgeven aan zijn of haar opvolger. En die weer aan de volgende. Maar voor hoe lang lang nog? Totdat ook dit beroep volledig uitgestorven zal zijn.