Zijn dit speelplaatsen van de Groene Khmer?

Als je belt naar de Roode Bioscoop om een kaartje te bestellen voor een voorstelling, hoor je de welluidende stem van Felix Strategier, artistiek leider van Theatergroep Flint, de belangrijkste bespeler van dit kleine intieme theater aan het Haarlemmerplein in Amsterdam, aan de rand van de Jordaan: “Dit is de Rrrrrrrrrrroode Bioscoop...Zegt u het maar...”. Er is de Roode Zondag en er is de Blauwe Maandag. Voorstellingen met gelegenheidsformaties, onverwachte combinaties van Freek de Jonge tot Maarten van Roozendaal en van Youp van het Hek tot Brigitte Kaandorp en Tim Knol. Ook op andere dagen zijn er optredens. Altijd een mengeling van muziek en (literaire) teksten. Theatergroep Flint spant daarin de kroon en vormt de rode draad in de programmering van de Roode Bioscoop. Zoals de Tangosessies van Juan Tajes en Wim Warman dat doen in het Pianolamuseum, eveneens een klein sfeervol theater in de Jordaan. En ook zij nodigen gasten uit, van Carel Krayenhof tot celliste Saartje van Camp. En ook zij vermengen hun muziek met literaire teksten, van Borges bijvoorbeeld. Soms ook vertolkt door acteurs en/of vorm gegeven door dansers.

Het Pianolamuseum aan de Westerstraat 106 is geopend in 1994. Daarvoor was het een politiebureau. Dat kun je nog zien aan de vier arrestantencellen in het gebouw, die nu dienst doen als opslagruimte voor muziekrollen. Want daar gaat het om in dit museum dat zo'n 30.000 muziekrollen herbergt die kunnen worden afgespeeld op pianola's en reproduktiepiano's. Daarvan kun je er verschillende bewonderen in het museum. Tijdens een rondleiding worden ze ook bespeeld. Als bezoeker kun je kiezen uit een breed repertoire: klassiek, populair, opera, operette, dans- en filmmuziek etc. Eigenlijk waren die muziekrollen de platen of cd's van het eerste kwart van de 20e eeuw, van vlak voor de eeuwwisseling tot aan de crisistijd, toen ze werden verdrongen als gevolg van de reproduceerbaarheid van muziek op de radio en via grammofoons. Daarvoor werd muziek dus vastgelegd op rollen papier, dwz het patroon van de muziek werd in de vorm van gaatjes in het papier geponst, zoals dat ook gebeurde in een draaiorgelboek. Op de pianola werd de uitvoering van een pianist met de muziekrol nagespeeld, terwijl het op de iets later ontwikkelde reproductiepiano mogelijk was ook de aanslag-dynamiek van de pianist nagenoeg authentiek weer te geven. Op die muziekrollen kon op den duur zelfs meer worden vastgelegd dan de uitvoering van een pianist. Er werd ook muziek geschreven en geponst die voor de tien vingers van een pianist of de twintig vingers van vier handen niet uitvoerbaar zou zijn. Zo componeerde Strawinsky muziek speciaal voor de pianola. Tegenwoordig worden oude muziekrollen afgespeeld en op cd gezet, vooral als het gaat om historische opnamen van bekende pianisten en componisten, zoals die van Rachmaninov.

Tijdens een concert van Juan Tajes in het Pianolamuseum kun je het meemaken, dat een muziekrol met Zuid- Amerikaanse muziek wordt afgespeeld, waarop tegelijkertijd geїmproviseerd wordt door pianist Wim Warman. Dat gebeurt dan in de concertzaal, een intieme ruimte met podium en ballustrade, die helaas wel aan de kleine kant is. Gelukkig zijn er uitbreidingsplannen die het komend jaar uitgevoerd gaan worden. Als er genoeg donoren en sponsoren zijn. Juan Tajes komt oorspronkelijk uit Uruguay en heeft een commedia del’ arte atelier en winkel in de Warmoesstraat (zie Maskerade). Ik heb ooit nog bij hem deze bijzondere fysieke vorm van theater beoefend. Verder is hij vooral gespecialiseerd in de tango. Als zanger en danser heeft ook hij, evenals Carel Krayenhof, opgetreden voor Maxima. Een performance van hem en zijn gasten is een bijzondere belevenis. Hij is eenvoudigweg commedia del’arte en tango. Maar er zijn ook andere voorstellingen in het Pianola, zoals de koffieconcerten. Heel speciaal zijn ook de avonden en zondagmiddagen dat er op de pianola filmmuziek ten gehore wordt gebracht, soms met vertoning van oude filmfragmenten. Muziek op papierrollen uit de golden twenties, de tijd van de zwijgende film. Muziek zoals we die nu weer kunnen horen in de met Oscars overladen films The Artist ( zie Van zwijgende filmheld naar 3D coryfee) en Hugo.

De Roode Bioscoop heeft, zoals de naam al doet vermoeden, een socialistisch verleden. De naam is afkomstig van de anarchistische propagandist Gerhard Rijnders, aanhanger van Domela Nieuwenhuis, die in 1913 de exploitatie van de al bestaande bioscoop aan het Haarlemmerplein in handen kreeg en ‘m omdoopte tot Roode Bioscoop. De eerste film die hij er vertoonde was Glück auf! (1912), een sociaal drama over een mijnwerkersgemeenschap. Naar een boek van Emile Zola en grotendeels geschoten in Charleroi. Vanaf eind jaren dertig kreeg de bioscoop tal van andere bestemmingen. Vanaf 1979 gebruikte theatergroep Gebroeders Flint - in 2001 werd het theatergroep Flint – het pand als repetitieruimte en Flint is nog altijd de vaste bespeler van de oude bioscoop. In 2010 dreigde het pand voor theater verloren te gaan, omdat de eigenaar ervan de huur verdubbelde. Verschillende mensen spanden zich in om de functie van De Roode Bioscoop te behouden, onder wie burgemeester Cohen. Uiteindelijk ontfermde een mysterieuze mecenas zich over de aan het gebouw verbonden kosten. In een blog van Felix Strategier, artistiek leider van theatergroep Flint, las ik over zijn waardering voor de inspanningen van Job Cohen, waarbij hij een aantekening maakt over diens altijd serieuze houding en toon. Toen hij Cohen in de zomer van 2010 tegenkwam – vlak voordat deze fractievoorzitter werd – vroeg hij hem gekscherend of hij de Roode Bioscoop als speerpunt in de onderhandelingen over het nieuwe kabinet wilde meenemen. Cohen keek hem sprakeloos en in verwarring aan. De kwinkslag ontging hem volkomen.

Twee prachtige voorstellingen, reprises eigenlijk, die Flint de laatste twee maanden heeft gebracht, zijn Klaarlichte Nacht en Korreltjie Korreltjie Sand, muzikaal-literaire programma’s rondom de poëzie van de Belgische dichter Herman de Coninck en de Zuid-Afrikaanse dichteres Ingrid Jonker. Over het leven van de laatste is het afgelopen jaar de film Black Butterflies (zie Black Butterflies) uitgebracht. De titel Klaarlichte Nacht heeft te maken met de wijze waarop de poëzie van De Coninck tot stand kwam: ’s nachts in zijn werkkamer, terwijl de schrijver naar muziek luisterde en bier of whisky dronk. Buiten heersen stilte en duisternis. In de intimiteit van zo’n nacht vertolkt het driemanschap Felix Strategier (zang/voordracht en accordeon), Ernst Reijseger (cello) en Wolfert Brederode (piano) op bewonderenswaardige wijze de gedichten van De Coninck. Zwaarmoedig. Chaotisch. En vrolijk. Gedichten als Vingerafdrukken op een venster, Nog een geluk dat en Verlanglijstje. Er zijn ook schitterende muzikale intermezzo’s. De cello van Ernst Reijsiger (die ook muziek maakte voor verschillende films van Herzog en die overal in de wereld optreedt met improviserende ensembles) klinkt soms als sneeuw (een geliefd thema bij De Coninck) en heeft soms de slappe lach, lijkt het wel.

In het programma over Ingrid Jonker worden Strategier en Reijseger vergezeld van de Zuid-Afrikaanse saxofonist Sean Bergin. Ook in deze voorstelling worden gedichten (als Ik herhaal je en Korreltje Zand) op gevoelige manier vertaald in zang en muziek. Wie heeft zulke tere, kwetsbare poëzie geschreven als Ingrid Jonker? Nelson Mandela heeft haar gedicht Die Kind bekendheid gegeven door het voor te dragen tijdens de eerste zitting van het democratisch gekozen Zuid-Afrikaanse parlement in 1994. Hij noemde haar bij die gelegenheid zowel Afrikaner als Afrikaan.
De belangrijke schrijvers van toen (Coetzee schrijft in het Engels) zijn weggevallen. De PVV wil nu een lans breken voor het behoud van het Zuid-Afrikaans. Een loffelijk streven wellicht maar de ironie wil dat Martin Bosma niet beseft dat het tegenwoordig voor een groot deel ook de taal is van de onderste klasse kleurlingen die dan ook nog weer islamitisch is (zie ook de net in de Nederlandse bioscopen uitgebrachte Zuid-Afrikaanse film Skoonheid).

Juan Tajes

Ook de komende maanden brengt Flint weer muziektheater dat geїnspireerd is door proza en poëzie, o.a. van Nescio en schrijvers als Claus, Achterberg en Van Ostayen. En een programma over liederen uit de Jordaan (van vals sentiment ontdaan). In de zomer treden ze buiten de muren van de Rrrrrroode Bioscoop, en brengen ze straattheater op festivals, op pleinen in steden en dorpen. Ik heb ze (het was toen nog Gebroeders Flint) eind jaren tachtig/begin jaren negentig zien optreden op het terrein van een psychiatrische inrichting in Apeldoorn. Als de kroketten daar te vroeg het vet in gingen, hadden zelfs de Gebroeders Flint (zoals ze toen nog heetten) daar verbaal noch muzikaal een antwoord op. Het was een gouden tijd voor groepen als (Gebroeders) Flint en Tango Quarto van Juan Tajes. De laatste trad soms driemaal per avond op in theaters die ver van elkaar lagen. De muzikanten kleedden zich dan om in taxi’s die zich toen nog niet aan maximale snelheden hoefden te houden.

Gelukkig zijn ze er nog, deze twee knusse theatertjes, de Roode Bioscoop en het Pianolamuseum, die door sommigen met afgunst bestempeld worden als speelplaatsen van de Groene Khmer. Beide zijn en blijven piepkleine culturele adertjes waardoor bloed uit heel verschillende culturen samenvloeit. Zonder dat het eigene van de verschillende bloedgroepen wordt aangetast. Daar hoeft overigens niemand bang voor te zijn. In muziek is al zoveel samengekomen, zijn al zoveel culturele cross-overs gemaakt. Op micro-niveau. En op macro-niveau. De Italiaanse semioticus, onderzoeker van massacultuur en schrijver van bestsellers als De naam van de roos zei onlangs in een interview ervan overtuigd te zijn, dat het goed zal komen met de Europese eenwording. Niet dankzij de politiek of de economie, maar dankzij de cultuur. Zet daarom op de bankbiljetten, zo zei hij, dan ook geen politici of krijgsheren die ons verdeeld hebben maar culturele grootheden als Dante, Shakespeare, Bach, Mozart, Rembrandt en Picasso. Voor de goede orde: we hebben het hier dan uiteraard niet over guldens maar over EURO’S.

Dick Gilsing