Intens en geniaal

Bij de dood van Ton Lutz (1919-2009)

In 1983 zag ik het stuk De nacht, de moeder van de dag van de Zweedse toneelschrijver Lars Noren in de uitvoering van het Publiekstheater in de Stadssschouwburg in Amsterdam. Verdomme, wat wat dat fantastisch! Het was een kennismaking met het werk van Noren – moderne familiedrama’s, ouders, twee kinderen, pijnlijk , o zo pijnlijk en zonder meer geniaal – en het was de eerste keer dat ik Ton Lutz als acteur in het theater mocht aanschouwen. Het woord ‘mocht’ wordt in een zin als deze wat te vaak en te overdadig gebruikt, maar in dit geval is het geheel terecht want het was een eer Ton Lutz de rol van de vader te zien spelen. Ik herinner me vooral de beheerste emotie, die Lutz daardoor extra kracht kon meegeven. Van begin tot einde boeiend, ontroerend, treffend - bepaalde gebaren staan me 26 jaar later nog helder bij. Dat geldt trouwens voor alle spelers destijds (Elisabeth Andersen, Hans Dagelet en Pierre Bokma). Ik ben het stuk – de absolute hit van dat theaterjaar - aan het eind van het seizoen nogmaals gaan bekijken (regie was trouwens van Karst Woudstra die zich in die periode tot dé Noren-regisseur zou ontwikkelen).

Ton Lutz, een van de drie broeders Lutz, naast Luc en Pieter. De acterende broeders Lutz, dat was een begrip in mijn jeugd. Luc en Pieter hadden wat meer bekendheid, die zag je vaker op de buis, vooral in komedies en blijspelen. Naar ik me kan herinneren speelde Luc vaak een wat nuffige en pedante maar tegelijkertijd sullige man – misschien is die herinnering maar op één rol gebaseerd, maar zo staat hij in mijn geheugen. Pieter speelde – eveneens in mijn herinnering - vaak een eveneens wat sullige man, maar van het komischer type, meer de lollige oom in huis. Ton was als acteur de meest serieuze van de drie, reden waarom hij terechtkwam bij Toneelgroep Amsterdam, als voortzetting van zijn werkzaamheden bij eerdere toneelgezelschappen met klinkende namen in de theaterwereld (Nederlandse Comedie, Zuidelijk Toneel Globe).

Ik heb Ton Lutz nog enkele keren zien spelen. Het meest bijgebleven is zijn rol in Schijn Bedriegt van Thomas Bernhard, uitvoering 1985. Net als bij Lars Noren, was de kennismaking met het werk van Thomas Bernhard de ontdekking van een auteur die tot een van mijn favorieten zou uitgroeien (in het geval van Bernhard nog meer als romanschrijver, daarover een andere keer meer). Het was prachtig, Ton Lutz en John Kraaijkamp – ook al zo’n ontdekking: Johnny van Johnny en Rijk als ‘serieus’ acteur – als twee oudere, sikkeneurige broers die herinneringen ophalen aan de overleden vrouw van een van hen, dat vermengd met de nodige anecdotes uit hun tijd als respectievelijk varieté-artiest en acteur. Ook hier geldt: bepaalde gebaren, ensceneringen en mimiek staan me nog levendig voor de geest.

Vanochtend las ik dat Ton Lutz afgelopen weekend is overleden op de gezegende leeftijd van 89 jaar. Die beelden uit De Nacht, de Moeder van de Dag en Schijn Bedriegt speelden vandaag vaak door mijn hoofd. Pas bij het overlijden van een acteur besef je je wat een privilege het is om op zulke intense toneelervaringen terug te kunnen kijken – met heel veel dank aan Ton Lutz, hij ruste in vrede.

Kees Bakhuyzen