Geestig, grimmig en genadeloos

Een hellend vlak. Daarop een groot rotsblok. Daar om heen en daarover bewegen zich vijf mannen. Ze versjouwen rotsblokken. In de bergen. Waarom ze dat doen, hoe lang al en hoe lang nog, dat komen we niet aan de weet. Aan het einde van dit toneelstuk is er sprake van, dat de mannen afgelost zullen worden. Door wie, wanneer, dat is niet duidelijk. Hoewel...het stuk eindigt met het beeld waarin de mannen blazen op een soort lange midwinterhoorns. Hun roep wordt beantwoord. Ergens ver weg klinkt een zelfde soort geluid. Het is 1982 en Ik zit in het Shaffy Theater, het tegenwoordige Felix Meritis aan de Keizersgracht in Amsterdam, en vind het prachtig. Het is een nieuw soort muziektheater. Je voelt aan het publiek in de zaal, dat het zich ervan bewust is dat hier iets bijzonders gebeurt. Het is de tweede voorstelling (Graniet) van De Mexicaanse Hond, een afsplitsing van

Hauser Orkater dat in 1979 in datzelfde theater had geschitterd met Zie de mannen vallen. Een voorstelling van grote allure die ook in Londen en Parijs geprezen werd vanwege de bijzondere muziek, de waanzinnige acts van Jim van der Woude en de wonderschone onzinteksten van Alex van Warmerdam. De laatste wil meer en richt een nieuwe toneelkern op waarin hij al zijn talenten kan ontplooien (tekst, regie, spel, decor, affiches). Opera-achtige scѐnes ontwerpt Van Warmerdam, met een combinatie van muziek en gezongen tekst, en kale toneeldialogen met afgemeten zinnetjes die zijn handelsmerk zullen worden. Het hellend vlak in Graniet verbeeldt het kale berggebied waarin de mannen zwoegen. Op andere momenten is het een grote lege vergadertafel waaraan de mannen het werk, dat maar niet wil vlotten, bespreken. Er ontwikkelt zich een strijd (er is meer plot dan in de voorstellingen van Orkater) tussen Papierman (een soort manager) en Knuppelman (de rebel, gespeeld door Alex van Warmerdam). Thema’s als zinloosheid en vriendschap passeren de revue in droog-humoristische en soms slapstick-achtige scѐnes. Geestigheid wordt onmiddellijk gecounterd door grimmigheid. Korte droge zinnetjes. Stripachtige figuren. Zoals ze getekend zijn op de affiches van Van Warmerdam en voorkomen op zijn latere schilderijen, zoals Man in bos (2000), Meisje met jager (2001) en Man met koffers (2005). Het publiek kijkt zich de ogen uit en laat zich verrassen door de life muziek.

KNUPPELMAN Ik ben tegen. Wat moeten wij met isolatiekleppen?
LANGZAME In een bepaalde situatie kunnen ze best van pas komen.
PAPIERMAN En naar welke situaties gaan jouw gedachten zoal uit?
LANGZAME Een pijnlijke situatie of als er gevaar dreigt. Of als je verdriet hebt dat je alleen wilt verwerken.
KNUPPELMAN Maar dat zijn nu juist situaties waarin je je beter tot een vriend kan wenden. LANGZAME Dan moet je wel een vriend hebben.
KNUPPELMAN Ik ben jouw vriend toch. Dat vergeet je. Jij vergeet altijd dat ik jouw vriend ben. MUZIKANT duikt achter NEEF op.

klik op plaatje

Graniet wordt ook in het buitenland gespeeld en in een door Frans Weisz verfilmde versie door de VPRO uitgezonden. In 1984 volgt De wet van Luisman. Weer zit ik ademloos te kijken en te luisteren, in het Shaffytheater, naar de broers Alex, Marc en Vincent van Warmerdam, naar Thijs van der Poll en Chris Bolczek, en naar Aat Ceelen, de alom geprezen Papierman uit Graniet. Nu speelt hij de leraar Luisman die zijn leerlingen in toom wil houden.

LUISMAN Er loopt een man op straat. Laten we voor het gemak zeggen: een onbeduidende man. EDGAR steekt een vinger op.
LUISMAN Wat is er Edgar?
EDGAR Is dit een voorbeeld?
LUISMAN Ja.
EDGAR Waarom heeft u het in een voorbeeld altijd over een onbeduidende man? Wat is een onbeduidende man eigenlijk? Onbeduidende mannen kunnen toch ook in het oog springen. Als je in een straat loopt vol met opvallende mannen en er loopt één onbeduidende man tussen, wie valt er dan op? Waarom heeft u het nooit over een onbeduidend kind of een onbeduidende bejaarde of een onbeduidende postbo..
LUISMAN Jaja.

Tekst, regie, decor, kostuums, animaties en affiche zijn weer van Alex van Warmerdam. Er volgen in de vijftien jaren daarna nog 9 toneelvoorstellingen waarin de life muziek gaat verdwijnen en Van Warmerdam zich steeds meer concentreert op de toneeltekst. Intussen schrijft hij ook gedichten, een roman en maakt hij beeldend werk. En hij begint aan zijn filmcarriѐre. In 1986 is de release van Abel . Scenario, regie, vormgeving en affiche zijn van Alex van Warmerdam. Hij speelt ook de hoofdrol. Broer Vincent tekent voor de muziek. De productie is in handen van First Floor features. Ook hier een verzameling figuren die worstelen met onderlinge bizarre relaties en hebbelijkheden. In een esthetisch fraaie omgeving die tegelijkertijd ook heel onbehaaglijk aandoet. Bizar, geestig. Maar de komische momenten doen tegelijkertijd pijn.

ABEL Wij hebben elkaar nog geen vrolijk kerstfeest gewenst.

Annette Malherbe in ABEL

VICTOR Vrolijk kerstfeest.
DUIF Vrolijk kerstfeest.
VICTOR Laten we nou één keer proberen een kerstontbijt te hebben zonder ruzie.
ABEL Waarom moet je dat nou zeggen? Er is toch helemaal geen ruzie. VICTOR Dat zeg ik ook niet. Ik wens onszelf juist een kerstontbijt toe zónder ruzie.
ABEL Ja, daar moet je dan vooral de nadruk op leggen. Dan komt er júist ruzie. VICTOR Je moet het godverdomme niet omdraaien!!!
ABEL (pesterig) Ik draai niets om, ik zet de dingen op een rijtje.
VICTOR Doet hem eerst na, op een zeurderig toontje. Dan: Op jouw rijtje! Debiel!
ABEL Zie je wel! Er is al ruzie omdat jij daar de nadruk op hebt gelegd!

Abel trekt 400.000 bezoekers. Dat is veel voor een auteursfilm. Ook Van Warmerdams tweede film, De Noorderlingen (1992), wordt nog geproduceerd door First Floor Features. Arena: jaren ’60 , een onaf straatje met nieuwbouwhuizen op een zandvlakte aan de rand van een dennenbos. Een grotesk sprookje. Een onnavolgbare mengeling van flarden werkelijkheid (voortdurend de ontwikkelingen in Congo en de stem van Lumumba via de radio) en morbide fantasieën. Figuren als de boswachter en de postbode die vaker in het werk van Van Warmerdam voorkomen. Net als voor Abel twee gouden kalveren voor deze film. De broers Van Warmerdam richten nu een eigen filmmaatschappij op: Granietfilm. Vanaf De Noordelingen speelt Annet Malherbe (de vrouw van Alex) een belangrijke rol in bijna al zijn films en toneelvoorstellingen.

We maken even een sprong, zoals Van Warmerdam dat doet in zijn film Grimm (2003). Het verhaal begint in een typische Van Warmerdam setting: vaag Hollands, knoestig, kaal, leeg. Dan rijden de hoofdpersonen Jacob en Marie op een brommertje een tunneltje in. Als ze er aan de andere kant weer uitrijden, zijn we plotseling in Spanje en daar blijven we de rest van de film ook.

Het is mei 2010. We zijn in het Stedelijk Museum Schiedam. Hier kunnen we zien, hoe Van Warmerdams tekeningen en schilderijen één geheel vormen met zijn films, toneelvoorstellingen, poëzie, proza en muziek, Dezelfde vorm, sfeer en stijl. Geestig, grimmig en genadeloos. Hem wordt

Tentoonstelling Alex van Warmerdam Schiedam

daarvoor de Johannes Vermeer prijs uitgereikt. De journalist Joost Ramaer schrijft ter ere van deze gelegenheid een minibiografie, die voor Niels Bakker (De Filmkrant) in algemeenheden blijft steken. Hij mist verklaringen, een diepgaande interpretatie, gewaagde stellingen, een interessante invalshoek. Dat is nogal wat. Het werk van Van Warmerdam is ongrijpbaar. Ik kom ook niet verder dan geestig, grimmig en genadeloos.

Een hellend vlak. Links staat een bed, een tafel, wat stoelen en daarachter een soort tuinschuurtje. Rechts ook een bed, een tafel, wat stoelen en daarachter een stalen kantoorkast. (Voor ons) rechts woont de uitgedunde familie Bouman, waarvan alleen vader Lou en zoon Lucien nog over zijn. (Voor ons) links de familie Meyerbeer, vader-politieman Arnold, zoon Machien, die eindeloos knutselt in het schuurtje, moeder Christientje, die lijkt te leven op water en van bètablokkers, en dochter Angelique, die graag in bikini in de zon ligt. Een groot achterdoek van Alex van Warmerdam. Een sinistere, onheilspellende geluidswal. In deze setting ontwikkelt zich een hilarisch en tegelijk bitter en duister verhaal. Het is mei 2011. Ik zit in de stadsschouwburg van Amsterdam en kijk en luister ademloos naar dit grimmige en duistere spel, vol van schrijnende contrasten, bizarre vondsten en onnavolgbare logica. Het publiek beseft dat hier iets bijzonders gebeurt. Bij het kanaal links heet het stuk. Kan het kaler, strakker, afgemetener? De families leven hun vete uit. Te midden van een bonte mix van volkeren en culturen. Bij het kanaal zitten de Afrikanen, in Zuid de zigeuners en de Mongolen, de straat is vergeven van de Marokkanen en Egyptenaren, onder het viaduct wonen de Congolezen, in de tunnel de Paki’s en het hockeyveld is een Albanees tentenkamp. De families hebben elkaar nodig. Lucien Bouman brengt dit besef op gang. Hij nodigt Christientje Beyermeer uit bij hem te komen werken. En hij wil Angelique bevruchten. Tot instandhouding van de soort. De witte soort, de ongekleurde, de van smetten vrije.

LUCIEN Genoeg, Christientje. Denkt u dat ik mij door u laat pimpen tot een fat, tot een tandeloze troubadoer op homovoetjes? Met mij valt niets te regelen. U moet het regelen met Angelique, dat is wat ik heb gevraagd. CHRISTIENTJE Je voelde een grote liefde voor haar, dat zei je. Ik vertel je alleen maar hoe je haar je liefde moet tonen.
LUCIEN Wat ik voel of denk is niet aan de orde. Bezorg mij Angelique. CHRISTIENTJE Zo koud zijn je bedoelingen?
LUCIEN Is het koud de blanke soort te willen redden? Christientje Zonder liefde?
LUCIEN Bent u onnozel? Ik bied Angelique een kans zoals ik u een kans heb geboden. U doet uw werk goed, maar voor u duizend anderen. Ik geef u twee dagen, dan wordt Angelique, mak als een lam, bij mij thuis bezorgd. Is het duidelijk, Christientje?
CHRISTIENTJE loopt naar huis.
LOU Goed gesproken, Lucien.

Er wordt heel wat gelachen door het publiek. Maar als er aan het slot op de life uitgevoerde ‘inseminatie’ geklonken en gedronken wordt, en het roffelen op de Burundi-drums steeds luider en opzwepender klinkt, sterft de lach weg – ze wordt afgeknepen - en gaat er een siddering van afkeer door de zaal. Afkeer van naderend onheil en verstikkende bedreiging. Donkerslag. De kaal spelende acteurs nemen het uitbundige applaus in ontvangst. Haast u. U kunt Annette Malherbe, Aat Ceelen, Pierre Bokma en Eva van de Wijdeven namens de Mexicaanse Hond en Tom DeWispelaere en Stijn van Opstal namens Olympique Dramatique nog een paar weken zien. Bij het kanaal linksaf. U zult er iets bijzonders meemaken. Iets wat er niet meer zal zijn wanneer de ingezette culturele kaalslag zich doorzet.

Dick Gilsing