Olifantenpad

Door Dick Gilsing

De mens is geneigd de kortste weg te nemen. We houden niet van omwegen. Waar het kan, proberen we de kortste route te volgen. Desnoods wijken we van gebaande wegen af om zo snel mogelijk ons doel te bereiken.

Ik betrapte mezelf op dit instinctmatig handelen, toen ik laatst overstak. Ik wachtte keurig op het groen van het voetgangerslicht en deed mijn eerste stappen op het zebrapad. Ik was op weg naar de supermarkt schuin aan de overkant. Onwillekeurig week ik van het zebrapad af om de afstand naar mijn doel te bekorten. Ik verkeerde niet in tijdnood. Toch maakte ik deze afsteker. Toen ik mij bewust werd van mijn burgerlijke ongehoorzaamheid tegenover de officiële route, zag ik aan de overkant een agent in dienst. Hij wachtte mij zichtbaar vergenoegd op. “Dat is dan 35 euro”, zei hij. “Wat?” “35 euro, U week van het zebrapad af.” Ik wilde iets verschrikkelijks zeggen, maar hield me op tijd in. “Ik betaal u niet.” “U krijgt een bon van me”, lichtte de agent toe. “Een bon?”. “Dit is strafbaar”, voegde hij eraan toe. “U krijgt een bon van me. Als u was aangereden, had u geen enkel verhaal gehad“. “Ik geef u mijn naam niet”, zei ik stoer. “Dan gaat u mee naar het bureau.” “Dat is goed, hoe bent u?” Even was het stil. Toen antwoordde de agent: “Op de fiets.” “Goed”, zei ik. “Waar staat uw fiets?” Hij wees naar zijn dienstrijwiel een eindje verderop. “Dan ga ik achterop zitten.” De agent liep langzaam naar zijn fiets. Onverhoeds reed hij de andere kant op. Z’n fiets had niet eens op slot gestaan.

Ongelijk had de wetsbeschermer niet. Ik beging een overtreding en daar moet je voor boeten. Het is een ingesleten gewoonte van me, dat maken van afstekertjes en het afsnijden van bochten. En niet alleen van mij. Er is onlangs een prachtig boek over verschenen, waarin de bewijzen van deze instinctrest worden getoond in 74 foto’s van zogenaamde olifantenpaadjes. Zo heet deze uitgave ook: Desire Lines. Olifantenpaadjes De foto’s zijn door Jan-Dirk van der Burg gemaakt. Schrijver en bioloog Maarten ’t Hart heeft ‘dit schuwen van omwegen’ van een korte toelichting voorzien. Hij is altijd al gefascineerd geweest door olifantenpaadjes, ‘desire lines’ zoals de Engelsen ze noemen. Eigenlijk zijn het uitgesleten monumenten van stil verzet. Een massaal verweer tegen de door ontwerpers en planners gedicteerde loop- en fietsroutes. Sierlijke paden zijn het vaak. Prachtig bedacht. Mooi ontworpen. Met lussen die in esthetisch opzicht onberispelijk ogen. Maar net als omlaag stromend water zoekt de mens de kortste weg. De lussen worden afgesneden. Er is één iemand die daarmee begint. Dan volgen er meer. Ontstaat er zo een alternatief paadje – dat is nooit kaarsrecht, ’t Hart wijst op de flauwe lus die daarin altijd aanwezig is - dan houdt op een gegeven moment iedereen zich daaraan, zoals olifanten dat doen. En dan begint een voorspelbaar en vermakelijk proces. De autoriteiten proberen hindernissen op te werpen bij deze afsteekpaadjes. Er wordt een hek neergezet. Er wordt een greppel gegraven. De obstakels worden vervolgens door de gebruikers verwijderd. Dan verschijnen er prikkeldraadversperringen. En de greppels worden sloten. Maar ook deze obstakels verhinderen niet dat de gebruikers de zich eenmaal verworven kortste weg niet meer laten ontnemen. Je zou zeggen: waarom spannen al die planologen zich zo in om prachtige routes te ontwerpen als hier toch binnen de kortste keren op bepaalde punten van afgeweken wordt? Laat de mensen zelf hun wegen banen. Laat het aan hen over zelf hun weg te zoeken. Die vinden ze heus wel. De kortste weg. Net zoals olifanten.

Toch ontstaan er natuurlijk problemen als mensen te veel hun eigen route gaan bepalen. Zeker als ze zelf - in figuurlijke zin - afstekertjes maken en desire lines ontwikkelen. Alternatieve afstudeerroutes bijvoorbeeld in het onderwijs. Uit de nood geboren. Dat wel. Laten we dat heel duidelijk stellen. Wat moet je in een noodsituatie, ontstaan door uit de hand gelopen marktgericht denken en gecreëerd door megalomane bestuurders? Maar het is wel buiten de kaders van de wet. En dus strafbaar. Er is er één die begint. Dan volgen er meer. En binnen de kortste keren is er die nieuwe route. Pijnlijk. Voor iedereen. Zeker ook voor degene (de eerste gebruiker) naar wie die nieuwe route dan genoemd gaat worden.

Veel mannen hebben opgemerkt, dat DSK te intelligent zou zijn om zich aan een kamermeisje te vergrijpen. Als de nood zo hoog geweest zou zijn, zo is de redenering, dan had iemand die 3000 dollar neerlegt voor een hotelsuite toch gemakkelijk een aantal escortgirls kunnen bestellen in plaats van zijn positie met dit vergrijp (als, als…) te riskeren. (Vele vrouwen merken op, dat er over het kamermeisje in kwestie wordt gezwegen). Of speelde ook hier een instinctmatige aandrift om de kortste route te nemen? Door iemand die door zijn machtspositie geen zicht meer had op wat wel en niet geoorloofd is?

Het laatste woord is daar nog niet over gezegd. In zijn toelichting op het ontstaan van olifantenpaadjes schrijft bioloog Maarten ’t Hart: “(…) de mens gebruikt zijn verstand maar het dier handelt instinctmatig. (…) Inmiddels kijkt men daar veel genuanceerder tegenaan. Verbazingwekkend is immers hoeveel zelfs vrij primitieve organismen kunnen leren, en omgekeerd is het ook verbazingwekkend hoeveel instinctresten nog in ons handelen terug te vinden zijn.” Ik ben me daar iedere keer dat ik een olifantenpad neem van bewust. En natuurlijk ook wanneer ik een zebrapad betreed.