De verplichting om kritiek te leveren

Dirk Verhofstadt: Akkoord, maar bij Darwin en Galilei ging het om wetenschap, in de Deense cartooncrisis alleen maar om een paar tekeningetjes. De vrije ontwikkeling van de wetenschap moet beschermd worden, de vrije ontwikkeling van spotprenten lijkt me niet zo cruciaal.

Paul Cliteur: Jouw opmerking doet tekort aan de politieke betekenis die satire, spot, cartoons, toneel en zelfs cabaret hebben gehad in de Europese politieke geschiedenis. Een tirannieke koning vreesde spotprenten soms meer dan de kritiek van het parlement. Satire, spot, ironie - denk aan Socrates - het zijn allemaal stijlmiddelen waarmee de heersende politieke ambtsdragers en de heersende religieuze autoriteiten bekritiseerd werden.

Dirk Verhofstadt: Sommigen zullen denken: religie is hooguit een privé-zaak. Waarom zou men een ander op zo iets particuliers de maat nemen?

Paul Cliteur: Clifford [William] antwoordt op die vraag dat religie bekritiseerd moet kunnen worden omdat ze een sociale dimensie heeft die aan het leven raakt van niet alleen de individuele gelovige, maar ook aan het leven van mensen die een andere religie omarmen of zelfs helemaal geen religie willen. Our modes of thought are common property (Onze manieren van denken zijn een gemeenschappelijk eigendom) zei Clifford. Toegepast op het voorbeeld van de Deense cartoons: omdat mensen hun gedrag stileren naar het voorbeeld van de profeet Mohammed, zowel in goede als in kwade zin, moet het morele handelen van de profeet aan een kritische toets worden onderworpen. En hetzelfde geldt voor Jezus Christus, Mozes, Confucius, Boeddha of welke andere  heilige ook. Je kan het ook zo zeggen: wat heilig is, kan nooit a priori vaststaan, het kan alleen worden vastgesteld met een procedure waarin kritiek kan worden uitgeoefend.

Auteurs als Christopher Hitchens, Sam Harris en anderen staan geheel in de traditie van Clifford. Met name Harris laat in The End of Faith: Religion, Terror, and the Future of Reason zeer goed zien dat geloof nooit vrijblijvend is - het heeft consequenties, soms dramatische consequenties. Wie denkt dat de apocalyps een nieuwe wereld inluidt, staat heel anders in het leven dan iemand die denkt dat dit ons enige leven is en dat we daar heel zuinig mee moeten omspringen. Daarom kan men ook niet accepteren dat gelovigen zeggen 'het is onze Jezus' of 'het is onze Mohammed' of 'het is onze God' - en jij mag daar geen opmerkingen over maken. Immers, al die leerstukken hebben zware gevolgen voor hoe mensen in het leven staan. De grote fout van Tony Blair en Karen Armstrong is dat zij denken dat al die religieuze ideeën geen gevolgen hebben, en dat als ze die al hebben, het alleen maar goede zijn. Gelovigen zouden een volstrekt onredelijke eis stellen wanneer zij hun heiligen en hun heilige tradities zouden willen onttrekken aan het oordeel en het commentaar van niet-gelovigen of anders-gelovigen.

Dirk Verhofstadt: Dit is iets anders dan een beroep op de vrijheid van meningsuiting.

Paul Cliteur: Dit ligt dieper. Clifford verschaft ons de ratio voor de vrijheid van meningsuiting. Volgens Clifford hebben wij allemaal de verplichting om kritiek te leveren. Die norm heeft niet alleen betekenis voor onze leiders. Het zijn niet alleen de staatslieden, de filosofen en de dichters die in dit opzicht een verplichting hebben tegenover de mensheid. Iedereen, ook de gepensioneerde die in zijn tuintje wat zit te genieten van zijn oude dag, 'kan ertoe bijdragen dat de fatale vormen van bijgeloof die het menselijke ras gijzelen, levend worden gehouden of juist uitsterven'. Elke huisvrouw kan op haar kinderen opvattingen en geloof overdragen die óf de samenleving bijeen houden óf de samenleving in stukken uiteen zal scheuren. Niemand mag zich dan ook onttrekken aan de universele verantwoordelijkheid om het erfgoed aan opvattingen, zowel geloofsovertuigingen als andere, voortdurend te bevragen. We hebben een verplichting, aldus Clifford, om ons te beschermen tegen onkritische vormen van geloof Hij vergelijkt niet-getoetste opvattingen zelfs met een ziekte die eerst  één lichaam kan aantasten, en, als deze niet bestreden wordt, later de rest van de groep, de stad en van het land. Telkens wanneer we op grond van onvoldoende argumentatie en bewijsmateriaal iets aannemen, verzwakken we onze zelfcontrole.

Uit: Dirk Verhofstadt in gesprek met Paul Cliteur: Een zoektocht naar harmonie, Houtekiet 2012. (Hoofdstuk 10: Vrijheid van godsdienst, pag. 202-204)  Bestellen?