Elsbeth Etty slaat door over nationalisme (en vergeet het communisme)

“Er kan zich geen door mensen veroorzaakte ramp voordoen, of er blijkt een vorm van nationalisme in het spel te zijn, dat schijnt onvermijdelijk… Is er in de moderne geschiedenis een voorbeeld te vinden van een nationalisme dat niet is uitgemond in massamoord?”

In een column naar aanleiding van het Zwitserse minarettenreferendum (NRC Handelsblad, 1 december) waarschuwt Elsbeth Etty opnieuw voor de gevolgen van het nationalisme: “De ontkenning van het mens-zijn van leden van religieuze of etnische minderheden. Als wij het algemeen menselijke loslaten, zijn we tot massamoord veroordeeld. Eerst een paar minaretten om, maar daar zal het vast niet bij blijven.”

Het is de zoveelste poging om kritiek op de fundamentalistische islam buiten de orde te plaatsen. Het is overigens nog maar de vraag of het Zwitserse ‘ja’ voortkomt uit nationalisme. Je hoeft geen nationalist te zijn om je zorgen te maken over religieus fundamentalisme.

Anders dan Etty suggereert bestaan er genoeg voorbeelden van nationalisme, dat niet is uitgedraaid op massamoord. Zwitserland bijvoorbeeld. Ondanks de persoonsverheerlijking van Wilhelm Tell en de wapperende nationale vlaggen heeft het Eedgenootschap al 200 jaar geen oorlog gevoerd, laat staan massamoorden gepleegd.

In de periode 1939-1945 heeft het neutrale Zwitserland zich niet zo heldhaftig gedragen bij het opnemen van Joodse vluchtelingen en het beheren van Joodse banktegoeden. Maar daarin verschilt het niet wezenlijk van andere landen met een angstige en lafhartige bevolking. Denemarken en Bulgarije waren de gunstige uitzonderingen. In beide gevallen speelden nationalistische motieven een rol bij het verzet tegen de Jodenvervolging. Na de oorlog heeft Zwitserland honderdduizenden moslimvluchtelingen uit Bosnië en Kosovo liefdevol opgenomen.

Er zijn meer landen waar - zoals Wouter Bos dat noemt - een ‘beschaafd nationalisme’ de boventoon voert. Het is geen wetmatigheid dat nationalisme onvermijdelijk uitloopt op nationaalsocialisme, fascisme of ultranationalisme. Tijdens de Duitse bezetting sloten veel Nederlanders zich juist uit nationalistische overwegingen aan bij het verzet. Zelfs de illegale CPN ging in de tweede helft van de oorlog een nationalistische en vaderlandslievende koers varen.

Het is altijd wonderlijk hoe Elsbeth Etty bij haar historische vergelijkingen met een grote boog om het communisme loopt. In de Sovjet-Unie had een internationale ideologie afgerekend met het nationalisme. Desondanks is het uitgerekend in deze heilsstaat uitgelopen op massamoord. En niet zo’n beetje ook.

In de boeken van Aleksandr Solzjenitsyn kunnen we gedetailleerd lezen hoe dit alles te werk ging. De sloopkogel ging niet alleen door minaretten, maar ook door kerktorens en synagogen. Daar bleef het niet bij.

De Sovjet-Unie overleefde overigens de Tweede Wereldoorlog dankzij een volgens Etty afschuwelijke ideologie: het nationalisme. In juni 1941 trok de Duitse Wehrmacht, met in haar kielzog de Einsatzgruppen, moordend en brandschattend Rusland binnen. In het Kremlin zag Stalin hoe de Sovjet-Unie onder zijn handen verkruimelde. Vertwijfeld greep hij terug op het nationalisme. De Sovjet-volkeren versloegen de nazi’s in de Grote Vaderlandse Oorlog. Nederland dankt zijn bevrijding indirect aan het nationalisme van miljoenen gesneuvelde Russische soldaten.

Zit er in het historische geheugen van Elsbeth Etty een zwart gat, waarin het communisme is verdwenen? Je zou het haast gaan denken. Op 17 juni fulmineerde Etty tegen De wereldburger bestaat niet, het boek van PvdA’er René Cuperus. Bos had tijdens de Europese verkiezingen gestemd op Cuperus, wetenschappelijk medewerker van de Wiardi Beckman Stichting.

Etty vindt dat Cuperus en Bos het populistische vocabulaire overnemen en daardoor de PvdA aan extreemrechts uitleveren. Door op ‘onze eigen identiteit’ te hameren, verklaarde Cuperus (en dus ook Bos, het eigenlijke mikpunt van haar column) alle vreemdelingen tot vijand en indringer.

Etty schreef: “Dit is allemaal herhaling van wat al vele malen is gezegd, ik bedenk het niet. Het is een oude bekende die we hier ontmoeten, de zondeboktheorie, waarvan niemand zal ontkennen, maar het moet tóch herhaald worden, dat zij tot de constituerende elementen van het fascisme en het nationaal-socialisme behoort, evenals de haat tegen de elite en de kosmopoliet, de vaderlandsloze gezel van de indringer.”

Zo werd in NRC Handelsblad een gerespecteerde medewerker van de Wiardi Beckman Stichting in de nazi-hoek gezet. Typerend is dat Etty een verkeerde vergelijking gebruikte. Want niet de nazi’s ageerden tegen de vaderlandsloze kosmopolieten, maar de communisten. Stalin gebruikte de term ‘kosmopolieten’ in een kwaadaardige antisemitische campagne tegen de Joodse overlevenden van de Einsatzgruppen en de vernietigingskampen.

Bij het lezen van de columns van Etty krijg ik heimwee naar een andere schrijver, die graag de Tweede Wereldoorlog aanhaalt om critici van de politieke islam weg te zetten. Geert Mak is vergeleken met Etty een toonbeeld van redelijkheid.

Mak zegt ook verstandige dingen. Bijvoorbeeld in een interview met het AD (25 juni 2005). Daarin kwamen de protesten ter sprake tegen de bouw van de reusachtige Essalam Moskee in Rotterdam-Zuid. Mak: “Dat er moskeeën bijkomen, hoort erbij. Maar als er met Saoedisch geld scholen worden gesticht of een triomfalistisch gebouw met een minaret tot ver in de hemel, dan denk ik hohoho. Ik kan me goed voorstellen dat Marco Pastors en Leefbaar Rotterdam daar niet aan willen meewerken.”

Tegen Geert Mak zou ik willen zeggen: Pas op! Kijk uit! Je legt een minaret om, maar volgens Elsbeth Etty zal het daar niet bij blijven!

Carel Brendel

Carel Brendel is auteur van Het verraad van links (Uitg. Aspekt)