Leve de metafysica

Tractaat over de kracht van de absolute rede

Een militaire strategie berust ongetwijfeld op het in werking kunnen stellen van een krachtig materieel potentieel en een moreel potentieel. Het ontwerpen van een strategie bestaat uit het coördineren van allerlei onderdelen van dat potentieel met het oog op het te bereiken doel. Allen met enige kritische kennis over de islam weten dat de islam een permanente oorlogsverklaring aan “alle anderen” is.* Om die oorlogsverklaring het hoofd te kunnen bieden is een strategie nodig.

Als ik 't me goed herinner, zegt Tolstoi een aantal keren in Oorlog en Vrede, zoiets als “uiteindelijk is 't het veld van morele krachtlijnen dat de uitkomst van een strijd bepaalt”. Je kan dat vertalen met: “uiteindelijk wint het goede”. Totdat er weer een nieuwe strijd ontbrandt, helaas.

Het morele en het materiële potentieel staan in die strategie natuurlijk niet los van elkaar. Laten we ons echter tot een opheldering van dat morele potentieel bepalen, want daar kan je gemakkelijk je gedachten over laten gaan en 't kost bijna niks.

Daar, mijns inziens, het morele in eerste en laatste instantie in de metafysische sfeer geworteld is, wil ik die gedachten dan ook vanuit die sfeer ontwikkelen. Dat we met deze toch wel brandende kwestie met metafysica te maken hebben en dat in die sfeer de beslissing moet vallen – als waren we met Sauron in gevecht verwikkeld -, wil ik met het volgende toelichten.

In zijn recente kritiek op het boek De Beschavingsmachine – Wij en de islam van Ico Maly, schrijft Sam van Rooy**: “Maar als postmodernist maakt Maly het zichzelf nogal makkelijk, want 'de islam' bestaat volgens hem niet ... Maly vindt het (echter) wel aanvaardbaar dat er over het Westen wordt gesproken als één monolitisch blok, maar o wee wie het aandurft om ook uit de islam een essentie te distilleren.”

Met de kritiek van Sam van Rooy op Maly's boek – de titel alleen al laat zien dat het allemaal uit een postmoderne koker komt – ben ik 't volkomen eens. Maar het valt mij op, dat Van Rooy niet echt ingaat op dat verwijt van “essentialisme”. Het is een verwijt uit postmoderne hoek dat de ander, de “islamofoob” al bij voorbaat monddood moet maken. Dit verwijt is de boerka, of de Tarnkappe waaronder de islam onzichtbaar wordt en de criticus van de islam alleen maar slagen in de lucht schijnt te kunnen maken.

Er is geloof ik nog nooit iemand geweest die de boerka – vooral die van de westerse bekeerlinge – als een surrogaat van de Tarnkappe heeft begrepen. Onzichtbaar willen worden, de anderen zelf onbespied gade kunnen slaan. Het is als de peuter die bij een standje z'n handen voor de ogen slaat, omdat het in de veronderstelling verkeert dat hij dan zelf niet gezien kan worden en omdat hij het boze oog niet wil zien. Maar dit terzijde.

Maly is licentiaat, doctorandus “Vergelijkende Cultuurwetenschappen” - en dan denk je al gauw, in de lijn van Maarten 't Hart, “Ojee!”. Ook dit terzijde.

Het verwijt van essentialisme, waar komt dat vandaan? Om die vraag te kunnen beantwoorden moeten we uitwijken naar de Middeleeuwen. De duistere, maar ook zo rijke Middeleeuwen. Ja, wat waren die Europese Middeleeuwen toch rijk, echt waar; maar dat is een ander verhaal waar ik nog een keer op terugkom.

De middeleeuwse filosofen hielden zich onder andere bezig met de vraag naar het onderscheid tussen het zijn van iets en het wezen van iets: de begrippen existentie en essentie, die nog uit de klassieke filosofie stamden. Dát iets is beantwoordt nog niet de vraag wát iets is en omgekeerd beantwoordt het uiteenzetten van wát iets is nog niet de vraag òf dat iets ook ís.

De nuchtere niet-ingevoerde lezer slaakt nu misschien de verzuchting die ooit Kurt Tucholsky verwoordde na het lezen van een roman: “Ich möchte die Sorgen des Verfassers haben.”

Maar we hebben zo onze ernstige zorgen over de islam en in de discussie daarover speelt dat argument “je bent essentialistisch bezig” in kringen die doorgeleerd hebben een belangrijke rol.

Waarom hielden de scholastici zich met die vraag bezig? Omdat die speelde in de kwestie hoe de christelijk(-joodse!) scheppingsidee filosofisch, met aan de Griekse filosofie ontleende begrippen, gedacht kon worden. Voor de middeleeuwers was een dergelijk denken ook van betekenis voor het menselijke bestaan.


Geschapen zijn betekende: in het zijn gesteld worden. De islamitische, Perzische filosoof Avicenna/Ibn Sina (980-1037 n.Ch.) stelde dat de existentie, het zijn slechts een accident, een “toevallige toevoeging” bij de essentie was, dat de existentie eigenlijk niets toevoegde aan het wezen van iets. Dat wil zeggen, de schepping (door Allah), dit in het zijn gesteld worden van de eindige wezens, voegde niets toe aan de essentie van de dingen. (Ja, Ico, Ibn Sina was essentialist!)

Dat deze problematiek nog speelt in hedendaagse discussies met postmodernen! Ik blijf nog even bij de Middeleeuwen. Thomas van Aquino (1225-1274) had daar ook zo z'n gedachten over, het ging bij hem, na een lange denkontwikkeling doorgemaakt te hebben, om de vraag wat nu – metafysisch gesproken – de voorrang had: het zijn of het wezen?

Thomas kwam er tenslotte toe aan het zijn de voorrang boven het wezen te geven. Weliswaar geldt voor de werkelijk bestaande eindige dingen dat ze een eenheid van zijn en wezen vormen, maar dat het wezen een nadere bepaling van het daaraan “voorafgaande” zijn is. In Thomas' visie had het zijn van de eindige dingen deel aan het absolute zijn, dat het volmaakte zijn van de schepper was. Het wezen van de eindige dingen: een “insnoering” van het eindige - aan het absolute zijn deelhebbende - zijn.

(Een en ander impliceert, door dat “deelhebben aan het zijn”, dat de mens een absoluutheidsmoment bezit, of is. Ik kom daar op terug in verband met de mensenrechten – in contrast met wat de islamieten bij monde van de Organisation of Islamic Conference ervan maken)

Overigens was er nog een zekere Anselmus van Canterbury (1033-1109) die dit onderscheid van essentie en existentie in zijn zogenaamde ontologische godsbewijs gebruikte om het bestaan van God logisch te bewijzen. Dat bewijs – dat mede door zijn logicisme en om nog andere redenen niet adequaat en niet houdbaar is – verliep als volgt. We hebben een voorstelling van een absoluut, volmaakt wezen (essentie); zou echter het zijn (existentie) eraan ontbreken, dan was het niet volmaakt, dus moet bestaan, existentie eraan toegekend worden. Voila!

In de ontwikkeling van de filosofie bleef echter de aandacht voor het wezen en het verder doordenken daarvan het sterkst. Je zou zelfs kunnen zeggen, dat dat in het algemeen voor de (natuur)wetenschappen ook geldt: hoe steken de dingen in elkaar, hoe werken ze? Hun “wezen” - vaak in een mathematisch-kwantitatieve theorie uitgedrukt. Daar speelt de vraag naar het zijn daarvan eigenlijk geen rol, want dat wordt zonder meer voorondersteld en “geconstateerd”.

Soms vind je nog wel es wat humor in de filosofie. Immanuel Kant (1724-1804) stelt ergens, dat het zijn voor het begrip (“wezen”) van “100 Thalers” niets uitmaakt; waarop G.W.F. Hegel (1770-1831), in verband met deze problematiek, reageerde met: “behalve voor mijn beurs”. Dus zo'n 800 jaar na Avicenna waren de heren daar nog steeds mee bezig. Maar we zijn er nog niet, we moeten nog naar onze tijd.

Martin Heidegger (1889-1976) sprak in de jaren '20 en '30 een negatief oordeel uit over de gehele westerse filosofie, dat deze namelijk aan “Seinsvergessenheit” leed, doordat ze altijd haar grootste aandacht aan het wezen van de dingen had besteed en niet aan het Zijn. En dat deze aandacht voortkwam uit, en tot gevolg had, het macht willen uitoefenen over de dingen: als je weet hoe de dingen in elkaar steken dan kun je er wat mee doen, het Zijn daarentegen laat dat niet toe. Daar zit iets in; maar Heidegger verloor daarmee tal van andere positieve zaken in die geschiedenis van de westerse filosofie volkomen uit het oog. In Heideggers visie was de westerse filosofie “essentialisme”, met als keerzijde van de medaille “Seinsvergessenheit”. Nu komen we op het punt waar we wezen moeten.

De postmodernen hebben dit heideggeriaanse verwijt nog eens met vooral aan Nietzsche en Marx onttrokken essences een krachtige geur gegeven. Een geur die tegenstanders, in de discussie over de islam, moet bedwelmen. We hebben meer snuffelhonden nodig die de ideologische terroristen eruit kunnen pikken.

Je zou kunnen zeggen, dat 't wat Nietzsche betreft hierop neerkomt: het subject, Ik, bestaat niet, er bestaan slechts met elkaar botsende en strijdende krachtencentra. Annelies en Hans en Karel menen wel dat ze echt Annelies en Hans en Karel zijn, maar dat is een illusie. Ze kunnen nooit echt iets over en uit zichzelf zeggen, want dat zelf als echte zijnsidentiteit bestaat niet. (Beetje dubbel op: “zijn” en ook nog eens “identiteit”, maar ik wil 't heel sterk over het voetlicht brengen)

En Marx: het kapitalisme - de burgerlijke ideologie - is fetisjistisch, het meent dat zaken die veranderlijk zijn – i.c. maatschappelijke verhoudingen en dergelijke – onveranderlijke essenties zijn.

Tja, tot hier heeft het postmodernisme ons nu gebracht. Geen eigen zijn en geen eigen essentie, het laat ons wel met lege handen en in de kou staan. Maar daar is de warmte van de islam, waar we ons aan kunnen koesteren.***

Vanuit een hodge-podge van elementen van marxisme, freudianisme, structuralistische taalfilosofie, nietzscheanisme, kantiaanse onkenbaargheid van het Ding an sich, uit anti-hegelianisme geboren anti-begrippen zoals “decentrering van het subject” en de deconstructie van van alles en nog wat - waaronder Ik en de waarheid – en het in het geweer roepen van de 'de Ander' als de onweerstaanbare weerlegging van Ik, waarbij men zich soms op Emmanuel Levinas meent te kunnen beroepen, is een ideologische sfeer gecreëerd die leidt tot een “weg met ons” en die tenslotte een soort nazistische, uiterst agressieve destructiedrift heeft opgeleverd. (Een vorm van nazisme die zich onder andere tegen Israël keert)

Uit dit moeras borrelt dan het verwijt op “je bent essentialistisch bezig”. Als ergens Nietzsches uitroep “Frische luft, frische luft!!” gehoord zou moeten worden, dan is dat hier wel.

Tegenover die waanzin moet morele moed gesteld worden, de ondersteuning en de wapens daarvoor liggen in belangrijke mate in de metafysische sfeer, in dat absoluutheidsmoment van het menselijke bestaan. Wat ik met het bovenstaande enigszins en voorlopig heb willen aangeven.

Dictaturen construeren fantoomwerelden, wat onder andere blijkt uit de corrumpering van hun taal. Postmodernen schijnen met hun verwerping van “de waarheid” tegelijk de voorkeur te geven aan dergelijke fantoomwerelden. In principe zijn leden van een vrije, democratische samenleving en hun cultuur werkelijkheidsbetrokken. Het feit, dat het hedendaagse Europa een vermenging te zien geeft van werkelijkheidsbetrokkenheid en fantoomwerelden, geeft te denken. In het vervolg van dit tractaat ga ik daar verder op in.

Stelling ter overdenking: de permanente oorlogsverklaring tegenover “alle anderen” is een van de elementen van de essentie van de islam. Het “slaaf-zijn” een ander element van die essentie; maar daar kom ik de volgende keer op in verband met de mensenrechten, de joods-christelijke-humanistische traditie en de zin van dat “absoluutheidsmoment”.

Erik Bink

* Bill Warner van het Center for the Study of Political Islam (gevonden in het commentaar van “Jewdog” - 5: 04 PM - op het artikel “Islamic scholars declare suicide bombings and terror acts un-Islamic (As long as the victims are Muslims)” van Jihadwatch, December 17, 2009): “61% of koranic verses denounce unbelievers” ... en slechts 3% van de jihad-verzen slaat op “inner struggle”, de andere 97% op gewapende strijd.

** Het Vrije Volk van 15 december 2009.

*** De term “postmodern” komt voort uit de volgende overweging: de moderniteit wordt gekenmerkt door het - sinds Descartes' cogito sum - centraal stellen van “Ik”, de postmoderniteit door het “decentreren en deconstrueren” van (dat) Ik en de openheid voor “de Ander”. Maar ach, wat weinig subtiel en met wat voor weinig inzicht gaan de postmodernen met deze problematieken om.