Onbeperkt lenen

Tot het moment dat ik een baan binnen mijn vakgebied gekregen had, was ik er zeker van geweest dat ik nooit een baan binnen mijn vakgebied zou krijgen. Daarom ben ik colleges economie gaan volgen, om na mijn afstuderen in het Arabisch met niet al te veel moeite een lesbevoegdheid economie te kunnen gaan halen.

Zodoende heb ik in 1964-1965 in Leiden het college economie voor juristen gevolgd. Dat was ouderwets goed. De wet van de verminderende meeropbrengst. De vermindering van de geldhoeveelheid die in omloop is, dus deflatie, ten gevolge van iNvoer, Sparen en Belasting, handig afgekort tot NSB. Daartegenover dan vergroting van de geldhoeveelheid, dus inflatie, door uitvoer, investeringen en overheidsuitgaven. Zo leer je nog eens wat.

Eén ding verbaasde mij, en niet mij alleen. De hooggeleerde docent stelde, dat de overheid onbeperkt
kon lenen, maar we zullen hem wel niet goed begrepen hebben. Een paar snotneuzen, waarschijnlijk corpsleden, vroegen hoe het dan zat met het terugbetalen en de rente: dat moest toch van de belastingbetaler komen. We werden afgebluft, stomme alfa’s dat we waren. De wiskunde die hier achter zat, ging boven onze pet, werd ons verteld. Die paar centen rente speelden op een overheidsbegroting geen serieuze rol. Lenen kon gewoon.

Toch bleef de zaal rumoerig. Terecht, weten we nu. Maar de meeste aanwezigen zullen zich toen wel hebben laten overtuigen. Je tentamens moest je uiteindelijk halen. Elders zal het wel net zo gegaan zijn. Dat betekent dat er generaties van intellectuelen dan wel juristen zijn opgegroeid met het idee dat overheidsleningen geen reden tot zorg kunnen zijn.

Maar laten we eens een kleine rekensom maken. De getallen kunnen veranderd worden, maar ook dan blijft de zinkende Titanic nog even zichtbaar. Stel dat de overheid langlopend leent tegen 7%. Dan heeft de lenende overheid in 14 jaar het gehele geleende bedrag opgesoupeerd aan renteuitkeringen. Daarna moet er nog worden afgelost.

Als dat één keer gebeurt, is er uiteraard weinig aan de hand. Maar als dat jaar in jaar uit op structurele basis gebeurt, bijvoorbeeld 14 jaar lang, dan gaat al het geleende geld uitsluitend nog naar de rentebetalingen toe. Dat zou geen probleem zijn?

Als de overheid van het geleende geld ‘consumptieve’ uitgaven doet (overheidssalarissen, uitkeringen), dan wordt dat wel een probleem, want dan zullen die overheidsuitgaven verminderd moeten worden op het moment dat er niet meer geleend kan worden. Vakbonden en politieke partijen zijn niet dol op het verminderen van salarissen en uitkeringen. Dus meer lenen. Dus dezelfde cyclus nog een keer. En nog een keer. Da capo al fine, en dat eind kon nu wel eens nabij zijn.

Zoals een gewezen familielid, D66-wethouder van een grote stad, jaren geleden ooit tegen me zei: ‘De overheidsfinanciën, dat is zo ingewikkeld, dat kan je niet met gewone boekhoudmethoden beschrijven’. Dat hij dat geloofde, begrijp ik nu beter dan toen.

Een particulier doet er wijs aan alleen te lenen wanneer daar wat tegenover staat: een eigen huis, uitzicht op financiële verbetering wanneer de kinderen eenmaal op eigen benen staan, en zo voort. Lenen voor een vakantie of om de gewone uitgaven te betalen, leidt onverbiddelijk tot financiële ontsporing. Het is geen oplossing, maar een duur paardenmiddel om te proberen de pijn van de oplossing nog even uit te stellen. De oplossing wordt er uiteindelijk alleen maar pijnlijker door.

Voor de overheid is het niet anders. Overheden die geld lenen om dat in de maatschappij te investeren zodat er ergens een opbrengst tegenover staat, daartegen kan nooit veel bezwaar zijn te maken. Maar lenen om de pensioenen te kunnen betalen (waar zijn die premies dan eigenlijk gebleven?), of om ambtenarensalarissen en uitkeringen op peil te kunnen houden – dat is een langzame weg naar een onoplosbare crisis.

Generaties van beleidsmakers, journalisten en intellectuelen zijn, net als ik, desalniettemin opgevoed met de instructie dat de overheid onbeperkt mag lenen. Wie dat niet begreep, was dom en had niet voldoende wiskunde en hoofdrekenen in zijn pakket gehad.

Maar het zou zo maar kunnen dat niet de domoren dom zijn geweest, maar de regeerders van Amerika en Europa. Het zou zo maar kunnen dat er dringende ‘wiskundige redenen’ bestaan waarom een overheid even voorzichtig moet zijn met geld lenen als een alleenstaande bijstandsmoeder met drie kleine kinderen.

Het was achteraf een verstandig besluit om met Arabisch verder te gaan, en niet met economie. Met economie zou ik wel eens nog minder vrienden hebben kunnen maken dan met Arabisch.