Philip Roth: The Humbling - voetnoot in een groot oeuvre

Het Nobelcomité heeft hem opnieuw gepasseerd; ook dit jaar viel de meest prestigieuze internationale literaire prijs niet ten deel aan Philip Roth, ook al staat hij al jaren op de nominatie en geldt hij bij veel literatuurcritici en –liefhebbers wereldwijd als een van de belangrijkste kandidaten. De even belachelijke als teleurstellende woorden van de voorzitter van het Nobelcomité als zouden de VS ‘te geïsoleerd en onwetend zijn vergeleken met Europa als het om grote literatuur gaat’ doet vrezen dat Roth de prijs nooit ten deel zal vallen. Met zijn 76 jaar begint de tijd tenslotte te dringen.

Ondanks zijn leeftijd lijkt Roth van geen ophouden te weten. Gezien de bijna jaarlijkse nieuwe publikaties in dit decennium lijkt het of hij zich in een van zijn meest produktieve fases bevindt en dat niet alleen: tussen die romans bevinden zich enkele van de meest geslaagde romans uit zijn carrière. Everyman uit 2006 is zonder meer hét hoogtepunt uit zijn latere periode, maar ook The plot against America (2004), Indignation (2008) en Exit Ghost (2007) zijn sterke romans, al heeft de laatste een minpunt in het gegeven van de oudere man die geobsedeerd wordt door de borsten van een jonge vrouw – iets wat we te vaak hebben gezien in het werk van Roth. Maar de roman staat, en dat is meer dan je kunt zeggen van Roth’s enige misser van het afgelopen decennium, het onlangs verfilmde The dying animal uit 2001 – een pathetische en kitscherige roman, Roth onwaardig. Niet geheel toevallig is het een vervolg op de flauwe Kafka-pastische The Breast uit 1971 dat een van de weinige andere Roth romans is waar ik erg weinig mee heb. De kracht van Everyman is dat de pathetiek van de ouder wordende ‘womaniser’ op zo’n bijzonder integere wijze wordt gebracht. Op die momenten is Roth op z’n sterkst en het is dat gebrek aan integriteit (met als gevolg het verhoogde kitschgehalte) dat The dying animal zo onverteerbaar maakt, mede omdat Roth die sexuele obsessies niet weet te externaliseren, zoals het geval was in het zeer geslaagde Sabbath’s Theater uit 1995.

Een kleine synopsis van Roth’s nieuwe roman The Humbling deed me vrezen dat dit boek nog slechter zou zijn dan The dying animal. Hoofdpersoon Simon Axler is een gevierd acteur die echter nu hij midden zestig is plotseling al zijn acteertalent is kwijtgeraakt. ‘He would hear the cue coming closer and closer and know that he couldn’t do it. He waited for the freedom to begin and the moment to become the person doing it, but instead he was standing there, completely empty, doing the kind of acting you do when you don’t know what you are doing. He could not give and he could not withhold; he had no fluidity and he had no reserve. Acting became a night-after-night exercise in trying to get away with something.’

De crisis waarin hij is beland maakt hem suïcidaal en hij belandt zelfs voor een korte periode in een psychiatrische inrichting. Daar ontwikkelt zich een vriendschap met Sybil van Buren, een jonge vrouw die in de inrichting is beland nadat ze haar echtgenoot betrapte op sexueel misbruik van haar achtjarige dochter uit een eerder huwelijk. Sybil vraagt Simon of hij haar echtgenoot voor haar wil vermoorden. Hij speelt even met de gedachte maar verder gaat het niet. De vriendschap stopt abrupt als Simon de inrichting verlaat, al zal dit gegeven verderop enkele keren terugkomen en aan het eind zelfs een motor in het verhaal blijken te zijn.

In het tweede deel krijgt Axler een verhouding met Pegeen, de dochter van twee vroegere vrienden uit de toneelwereld. Het leeftijdsverschil van 25 jaar is blijkbaar geen belemmering voor de intense relatie die zich ontwikkelt, zowel qua gevoel als op sexueel gebied. De lesbische Pegeen is 40 en heeft sinds haar 23e met geen man meer het bed gedeeld, maar sinds haar vriendin Priscilla te kennen heeft gegeven een geslachtsverandering te willen, zweert Pegeen haar lesbische verleden af en geeft ze zich over aan de relatie met Axler. ‘If Priscilla could become a heterosexual male, Pegeen could become a heterosexual female.’
Een van de grote minpunten van deze korte roman is dat Roth nergens aannemelijk maakt waarom de relatie tussen de twee zo snel zo intens wordt. De urgentie – onmisbaar voor goede literatuur – is alleen aanwezig in de twijfel aan zichzelf die zich bij Simon Axler heeft ontwikkeld en die alleen maar sterker wordt als Pegeen een eind maakt aan hun relatie – met verstrekkende gevolgen. Maar dat gegeven heeft Roth al vaker en vooral zoveel beter verwerkt. In deze roman lijkt alles gewoon te gebeuren, alsof het de normaalste gang van zaken is dat een lesbische vrouw plotseling een relatie wil met een van de beste mannelijke vrienden van haar ouders.

Om het allemaal nog erger te maken worden er de nodige hulpstukken bijgehaald. Met name de groene voorbindpenis wordt uitgebreid beschreven en ingeschakeld en speelt ook een rol als Axler en Pegeen de 19-jarige dronken Lara – het zal niet verbazen dat ze ‘perfect breasts’ heeft - mee naar huis nemen en schijnbaar zonder enig protest van de jonge vrouw in hun sexspelletjes betrekken.

Deze nieuwe roman van Roth – het word ‘roman’ is eigenlijk teveel eer voor dit korte werk dat niet meer is dan een uit de hand gelopen short story – stelt uiteindelijk niet al te veel voor. Uit het bovenstaande zal duidelijk zijn dat de verhaallijn en de plot – zo die er al is – hopeloos geforceerd zijn. Als lezer blijven we daarbij te vaak in het duister tasten waarom een en ander gebeurt en vooral waarom de dingen even snel weer zijn afgelopen als ze zijn begonnen.

Maar natuurlijk blijft Roth Roth – een groot schrijver, een van de allergrootste uit de toch al zo grootse generatie na-oorlogse Amerikaanse schrijvers. Zijn talent behoedt hem voor een genante vertoning – als je de krankzinnige verhaallijn op zich kunt verdragen – en opvallend genoeg stoort The Humbling beduidend minder dan The dying animal. Echte kitsch blijft achterwege en de twijfels van Simon Axler bieden zo nu en dan waardige inzichten, al wordt dat nergens in het boek zo indrukwekkend als in Everyman of in het eerbetoon aan zijn vader in Patrimony (1991).

Al met al is deze nieuwe Roth niet meer dan een voetnoot in een uitgebreid en indrukwekkend oeuvre. De vraag is of The Humbling ooit het licht zou hebben gezien als de schrijver van het werk onbekend was. Roth blijft in hetzelfde tempo verder werken, gezien de reeds aangekondigde roman Nemesis. Hopelijk wordt dat de echte opvolger van Indignation.

Kees Bakhuyzen