Qatar en Qaradawi. Wat hebben Q. en Q. te zoeken in Slotervaart?

We weten nu eindelijk wie de geheimzinnige geldschieter is uit Qatar, die bereid is om twee miljoen euro te steken in een ‘progressieve moskee zonder minaretten’ in het Amsterdamse stadsdeel Slotervaart. Het waarom van deze vrijgevigheid blijft echter in dichte nevels gehuld.

Aan die onduidelijkheid heeft moslimleider Yahia Bouyafa, voorzitter van de Federatie Islamitische Organisaties Nederland (FION), geen einde kunnen maken ondanks zijn onthulling op de website Wereldjournalisten.

Bouyafa’s FION - zo bevestigde minister Guusje ter Horst in april 2009 - is de niet-gewelddadige Nederlandse onderafdeling van de Moslimbroederschap. Na meer dan anderhalf jaar ontwijkgedrag verklapte Bouyafa vorige week dat het bij ‘de rijke mensen uit Qatar’ (Volkskrant, 21 december 2009) om niets anders gaat dan de Qatar Foundation.

Bouyafa in zijn artikel: “Mijn organisatie is erin geslaagd één van de begunstigden te worden van een fonds uit Qatar, waaraan rijke zakenlieden uit deze Golfstaat aan het einde van het jaar 2,5 procent van hun inkomen toekennen. Dit fonds, de Qatar Foundation, is na een strenge screening officieel erkend door de overheid in Qatar en ook alle begunstigden worden gescreend. Het geld wordt overgemaakt door officiële fondsen en via officiële banken. Zowel de geldstromen als de motieven van de geldgevers zijn inzichtelijk voor iedereen die hier vragen bij heeft.”

Dat klinkt heel geruststellend. Strenge screening door de overheid. De vraag is alleen: wie screent hier wie? De Qatar Foundation, voluit de Qatar Foundation for Education, Science and Community Development, is in 1995 opgericht door Zijne Hoogheid Sheikh Hamad Bin Khalifa Al Thani, de emir van Qatar. Voorzitter van de stichting is Hare Hoogheid Sheikha Mozah Bint Nasser Al-Missned, de tweede echtgenote van de emir. Na strenge screening heeft de emir een door hemzelf opgerichte, en door zijn vrouw voorgezeten stichting goedgekeurd. Een hoger wc-eend-gehalte is bijna onmogelijk.

De Qatar Foundation is dus geen echte niet-gouvernementele organisatie, maar in de autocratisch geregeerde oliestaat een nauw met de regering verbonden instantie. De stichting richt zich vooral op onderwijs, wetenschappelijk onderzoek en maatschappelijke projecten.

Het vlaggenschip van de Foundation is Education City, een grote campus aan de rand van de hoofdstad Doha, waar de meeste onderwijs- en onderzoeksinstellingen zijn gevestigd. In deze ‘onderwijsstad’ hebben diverse Amerikaanse universiteiten een vestiging. Een kort overzicht ('Quick Facts') staat op de website van de Qatar Foundation. Vrijwel alle projecten zijn gericht op het land zelf. Alleen daarom al is het merkwaardig dat een moskee in het verre Amsterdam-Nieuw West is uitverkoren tot subsidieobject.

In Qatar en ook bij de Foundation gebeurt weinig zonder toestemming van de emir, die zijn land fors aan het moderniseren is, maar tegelijkertijd de teugels strak in handen wil houden. Sjeik Hamad kwam in 1995 aan de macht door een staatsgreep, waarbij hij zijn in Zwitserland vakantie vierende vader afzette. Hij regeert over een schiereiland, dat dankzij ruime olie- en gasvoorraden als het rijkste land van de wereld wordt beschouwd door het Internationaal Monetair Fonds.

Sjeik Hamad voerde enkele hervormingen door in zijn snel groeiende oliestaat. Hij voerde het vrouwenkiesrecht in, lanceerde de internationale nieuwszender Al-Jazeera en nam initiatieven, waardoor Qatar een plek heeft gekregen op de politieke landkaart. Opvallend was de opening in 2008 van een katholieke kerk in de hoofdstad Doha. In dat jaar is ook de eerste steen gelegd voor een anglicaanse kerk.

De ‘moderne’ Grondwet van 2003 bevat bepalingen, die de vrijheid van godsdienst en meningsuiting moeten garanderen. Maar nog altijd geldt de sharia, waardoor moslims zich niet mogen bekeren tot een andere godsdienst. Artikel 1 van deze Grondwet luidt als volgt: “Qatar is een onafhankelijke soevereine Arabische staat. De godsdienst is Islam en Sharia wet is de voornaamste bron van van de wetgeving. Het politieke stelsel is democratisch. De Arabische Taal is de officiële taal. De inwoners van Qatar zijn een deel van de Arabische natie.”

Sjeik Hamad en zijn familieleden zijn voor vernieuwing en openheid en vallen daarmee op in de veelal autoritair geregeerde Arabische wereld. Maar de perestrojka en glasnost van Qatar hebben wel hun grenzen, zo ondervond de Fransman Robert Ménard. Hij is de oprichter van Reporters Sans Frontières (Verslaggevers Zonder Grenzen), een NGO voor de internationale persvrijheid.

In 2008 werd Ménard aangesteld als directeur van het Doha Center for Media Freedom, een initiatief van Sheikha Mozah en haar Qatar Foundation. In februari 2009 publiceerde het centrum een eerste rapport met vernietigende conclusies over de mediavrijheid in het Midden-Oosten en Noord-Afrika. Bijna geen regering werd gespaard door Ménard en zijn medewerkers. Alle onderzochte landen kregen een veeg uit de pan; niet alleen vaste boosdoeners als Iran, Syrië, Egypte en Saoedi-Arabië, maar ook mildere regimes als Marokko, Tunesië en Oman. Kritiek was er ook op het gebrek aan persvrijheid in Gaza, de Palestijnse gebieden en Israël.

Opvallend was dat ook de situatie in Qatar zelf werd gehekeld. Volgens het rapport zijn de media in Qatar, ook de tv-zender Al-Jazeera, onderworpen aan staatscensuur. Journalisten mogen niet schrijven over gevoelige onderwerpen op last van de premier van Qatar, terwijl kritische en vrije berichtgeving over andere landen juist wordt aangemoedigd.

Het rapport leidde tot verontwaardigde reacties in de buurlanden. In Qatar zelf werden Ménard en zijn staf steeds meer tegengewerkt. De positie van de Fransman werd onhoudbaar toen hij de Deense journalist Flemming Rose, verantwoordelijk voor de plaatsing van de Mohammed-cartoons in de Jyllands-Posten, uitnodigde voor een internationale conferentie over persvrijheid onder auspiciën van de Unesco.

Ook deze conferentie was een initiatief waarmee de regeerders van Qatar internationaal goede sier wilden maken. Ze onderschatten echter de geregisseerde volkswoede. Ménard kreeg vervolgens de Zwarte Piet. Door de hoofdverantwoordelijke voor de belediging van de Profeet uit te nodigen, had Ménard alle moslims beledigd, schreef Ahmad Ali, de baas van de lokale krant Al Watan. “Ménard moet weten dat er een rode lijn is voor de mediavrijheid en dat je die grens niet mag overtreden. We kunnen geen mediavrijheid accepteren die onze geliefde Profeet beledigt.”

Niet lang na deze affaire, op 23 juni 2009, diende de Fransman zijn ontslag in. Ook de rest van de staf stapte op waardoor het Doha Centrum voor Mediavrijheid ophield met functioneren. Later vertelde Ménard dat hij vanaf het prille begin werd tegengewerkt door sjeik Hamad bin Thamer Al-Thani, de baas van Al-Jazeera en tevens een verre neef van de emir.

Hoe belangrijk Al-Jazeera is voor Qatar valt te lezen in een analyse van Zvi Mazel, de voormalige Israëlische ambassadeur in Egypte en Zweden. Mazel is verbonden aan het Jerusalem Center for Public Affairs, een rechtse Israëlische denktank. Hij gaat in zijn artikel uitgebreid in op de regionale ambities van de emir van Qatar, de aanwezigheid van de Moslimbroeders in de Golfstaat en de rol van Al-Jazeera in dit geheel.

Voor slecht geïnformeerde westerlingen is Al-Jazeera (naar schatting 60 miljoen kijkers) eenvoudig de Arabische tegenhanger van CNN. Ten onrechte heeft het de reputatie gekregen van een onafhankelijke en onpartijdige nieuwszender. Dat komt doordat Al-Jazeera gunstig afsteekt tegen alle andere, door overheden streng gecontroleerde media.

In de nieuws- en discussieprogramma’s is ruimte voor kritiek op diverse regeringen, een vóór die tijd vrijwel onbekend fenomeen in het Midden-Oosten. Staatslieden, intellectuelen, opposanten en religieuze leiders komen aan het woord in debatten over de meest uiteenlopende onderwerpen. Maar ook hier zijn er, zoals ook Ménard al vaststelde, grenzen aan de vrijheid en openheid. Mazel: “Hoewel sommige progressieve en liberale meningen aan bod komen, worden ze vaak onderbroken door de presentator, die gewoonlijk nationalistische en radicaal islamitische meningen verdedigt en niet aarzelt om de sprekers aan te vallen.”

Zo was de bekende islamcritica Wafa Sultan op 4 maart 2008 te gast in een discussie over de Deense cartoonkwestie met de Egyptische islamgeleerde Tal’at Rmeih. Haar felle kritiek viel volkomen verkeerd. De leiding van de zender bood haar excuses aan. Kort daarna kondigde Yusuf al Qaradawi, geestelijk leider van de Moslimbroederschap met een eigen religieus programma op Al-Jazeera, een fatwa af tegen Sultan. De Amerikaanse van Syrische afkomst moest onderduiken en nog meer dan voorheen oppassen voor haar persoonlijke veiligheid.

Volgens Mazel volgt de nieuwszender uit Qatar een eigen agenda, die in lijn is met de ideeën van de Moslimbroeders en de ambities van sjeik Hamad. Ruimhartige kritiek op andere Arabische regimes gaat vergezeld van steun aan Hamas en Hezbollah en wat Mazel noemt een ‘complete mediaoorlog tegen Israël’. Als voorbeeld noemt hij een welkomstfeestje dat door een vertegenwoordiger van al-Jazeera werd georganiseerd voor de vrijgelaten Libanese terrorist Samir Kuntar. De Verenigde Staten zijn een ander doelwit van Al-Jazeera, maar daarbij is de zender wel terughoudend over de Amerikaanse militaire bases in Qatar, dat de Amerikanen volop steunde in de beide Golfoorlogen tegen Irak.

Mazel noemt Al-Jazeera zelfs een bedreiging voor de stabiliteit in de regio. Hij citeert de Egyptische krant Al Ahram, die op 18 april 2009 (na het oprollen van een binnenlandse samenzwering van Hezbollah) sprak van een Iraanse ‘as van het kwaad’, samen met Syrië, Hezbollah, Hamas, Qatar en Al-Jazeera.

Sinds de jaren vijftig van de vorige eeuw hebben de Moslimbroeders vaste voet in Qatar. De woestijnstaat ontfermde zich over Egyptische tegenstanders van president Nasser. Onder hen was ook de bekende Yusuf al Qaradawi, die als voorzitter van de European Council for Fatwa and Research veel gezag heeft bij Europese moslims. Later zochten ook in Syrië en Saoedi-Arabië vervolgde broeders hun toevlucht in Qatar.

De invloed van de Moslimbroeders, betoogt Mazal, nam toe onder het bewind van sjeik Hamad en door de oprichting van Al-Jazeera. Ze hebben rechtstreekse invloed op de tv-zender. Al Qaradawi is presentator van het wekelijkse programma Sharia and Life. Berucht zijn de antisemitische haatpreken die de bejaarde islamgeleerde in januari 2009 afstak tijdens de Gaza-oorlog.

Algemeen directeur Wadah Khanfar was lid van de Jordaanse afdeling van de Moslimbroeders en geldt als een naaste medewerker van Al Qaradawi. Het tweetal behoort daarnaast tot de ‘inner circle’ van sjeik Hamad. De Egyptische schrijver Maamun Fendi schatte in 2003 dat vijftig procent van de medewerkers van Al-Jazeera is aangesloten bij de Moslimbroeders.

Mazel: “(Hij) gelooft dat Qatar, door de Broeders te omarmen, een extremistische islamitische organisatie die vrij populair is in de Arabische wereld, en ondertussen gastvrijheid te verlenen aan Amerikaanse bases, een perfecte formule heeft gevonden tegen wraaknemingen door Arabische leiders en aanvallen van andere Arabische en islamitische extremisten inclusief al-Qaida.”

Vanuit deze half-feodale en half-moderne woestijnstaat is dus twee miljoen euro beschikbaar voor de bouw van een moskee in Slotervaart door de FION, de Nederlandse tak van de Moslimbroederschap in Europa. Voorzitter Yahia Bouyafa heeft bezworen dat Al Qaradawi niet betrokken is bij de bouw van de moskee in Slotervaart. In plaats daarvan noemt hij de Qatar Foundation van Sheikha Mozah.

Wat heeft haar bewogen tot deze schenking? Haar stichting geeft vooral miljoenen uit voor doelen, die de geestelijke en materiële vooruitgang in Qatar dienen of het prestige van deze staat verhogen: Universiteiten, onderzoekscentra, culturele activiteiten, een kinderkanaal van Al Jazeera. Of de Doha Debatten. Onder leiding van BBC-journalist Tim Sebastian wordt gedebatteerd over grote kwesties in het Midden-Oosten, met grote namen als Bill Clinton en bisschop Desmond Tutu achter de tafel.

Onder welke noemer valt de steun aan Bouyafa in Slotervaart? Zelf ben ik geneigd om te zeggen: onderwijs. De Nederlandse moslimleider geeft namelijk de volgende reden op om zijn moskee in Amsterdamte vestigen: “Er is een debat gaande over de kwaliteit van de moskeeschool. Aanleiding waren de berichten over het blindelings Arabische teksten opdreunen en het meer dan eens uitdelen van lijfstraffen. De oproep tot verbetering van het godsdienstonderwijs vind ik terecht en de Slotervaart-moskee is mijn antwoord hierop.”

Het debat over de kwaliteit van de moskeeschool kwam op gang op 9 juni 2008, toen stadsdeelvoorzitter Ahmed Marcouch dit als argument gebruikte om koranlessen te bepleiten in het openbaar onderwijs. Omstreeks die tijd ook ontvouwde Bouyafa zijn eerste plannen voor de FION-moskee in Slotervaart.

Op 24 mei 2008 was hij namens de FION en Europe Trust Nederland aanwezig bij de presentatie van het stadsvernieuwingsplan in de Staalmanpleinbuurt, waarvan de moskee zonder minaretten een onderdeel is. Behalve een gebedsruimte komen er vijf klaslokalen in het gebouw, een ruimte voor lezingen en twee ontmoetingsruimten. Twee winkelruimten worden verhuurd om kosten te dekken. Bouyafa destijds: “Die minaretten laten we weg, want die hebben alleen een symbolische functie. Op die manier houden we meer geld over voor het islamitische onderwijs dat er gegeven gaat worden.”

Bouyafa bleef toen nog vaag over de financiering. De lokale zender AT5 meldde dat de moskee progressief en gematigd zou worden. “De bedoeling is dat het een volledig Nederlandstalige moskee wordt. Hiermee hoopt de moskee radicalisering tegen te gaan en de jongeren een moderne versie van de islam bij te brengen.” De GayKrant berichtte enthousiast dat ook homo’s van harte welkom zullen zijn.

Er bestaat een frappante overeenkomst tussen de uitlatingen van Bouyafa en de thema’s die Marcouch als bestuurder van Slotervaart aankaartte: de emancipatie van homo‘s en de strijd tegen radicalisering. Bij de bestrijding van deze radicalisering wilde Marcouch aanvankelijk ook organisaties van Bouyafa inschakelen; behalve de FION ook het Nederlands Instituut voor Humane Studies (NHS). In 2005, toen Marcouch nog moskeebestuurder was, vroeg hij samen met Bouyafa en Milli Görüs subsidie aan om Al Qaradawi als ‘bruggenbouwer’ naar Amsterdam te halen.

Met godsdienstonderwijs als hoofdthema voor de FION-moskee is er eigenlijk maar één onderdeel van de Qatar Foundation dat als financieringsbron in aanmerking komt. De afdeling Education waar de Qatar Faculty for Islamic Studies (QFIS) in het leven is geroepen voor studie naar de islam. Vanuit deze tak van de Qatar Foundation wordt de leerstoel van Tariq Ramadan in Oxford betaald. Bij de QFIS is het Al Qaradawi Centre for Research in Moderate Thought gevestigd, opgericht door de vrouw van de emir. De islamgeleerde leidt ook de adviesraad van de QFIS.

Maar de inspanningen van de Qatar Foundation liggen voornamelijk op academisch niveau. Waarom zou een Faculteit voor Islamitische Studies geld steken in een moskeeschool in Slotervaart? Een directe verklaring voor de financiering van 2 miljoen euro valt er dan ook niet te vinden. Maar als Yusuf al Qaradawi niet rechtstreeks betrokken was bij deze beslissing, dan was hij in elk geval dicht in de buurt.

Carel Brendel