Het moderne Amerika van Franzen en een vertrouwde en degelijke Roth.

De verschijning van de nieuwe roman Freedom van Jonathan Franzen begin september ging gepaard met een enorme publiciteitscampagne. Interviews, voorbeschouwingen en de uiteindelijke besprekingen van het werk zelf maakten Franzen enkele weken lang dé grote naam in de mondiale literaire wereld. Het was alsof je deel uitmaakte van een grote book club, in de wetenschap dat wereldwijd tienduizenden met jou zich overgaven aan de nieuwe Franzen. Als zelfs Barack Obama je boek meeneemt op vakantie dan kun je stellen dat je het hebt gemaakt, om nog maar te zwijgen over de unconditional support van Ophrah Winfrey, die Freedom selecteerde voor Oprah’s Book Club (‘this man is a genius’) dit ondanks hun publieke falling out omdat Franzen weigerde in Oprah plaats te nemen na selectie van voorganger The Corrections.

Die beroemde voorganger uit 2002 is natuurlijk dé reden dat er wereldwijd zo werd uitgezien naar de nieuwe Franzen en de reden dat hij als levende schrijver op de cover van Time prijkte – waarmee hij toetrad tot een zeer select gezelschap. The Corrections plaatste Franzen in de voorhoede van de nieuwe generatie Amerikaanse schrijvers. Een wereldwijd success, geheel terecht overigens. Het knappe van The Corrections was dat Franzen een nieuwe invulling wist te geven aan het immer opdoemende idee van The Great American Novel via de portrettering van een typisch Amerikaans gezin, vader, moeder, drie kinderen, met al hun hang-ups, problemen en interne zowel als externe strubbelingen, en dit alles in een proza waarin je misschien tevergeefs zoekt naar zinnen met de stilistische kracht én pracht van grootheden als Roth, Updike, Nabokov (ik reken hem voor het gemak maar tot de Amerikaanse na-oorlogse literatuur) en later Richard Ford, maar Franzen kwam wel dichtbij. Zijn kracht lag vooral in het schetsen van situaties die o zo herkenbaar waren en daardoor zowel een komische als een pijnlijke dynamiek meegaven aan deze in een uitermate vlotte en zeer leesbare stijl geschreven roman. Ik moet eerlijk zeggen dat mijn kennis van Franzen weinig verder reikt, want naast de prima essays in How to live alone heb ik enkele malen tevergeefs geprobeerd me door een van zijn twee vroegere romans, Strong Motion (1992), heen te worstelen. Ondanks mijn aanvankelijke enthousiasme strandde ik beide keren na een bladzij of 150, ver voor de uiteindelijke 500 waren bereikt. Strong Motion heeft alle ingrediënten van The Corrections, maar toonde precies daardoor dat Franzen op de rand balanceert; een iets te ver doorgevoerd enthousiasme, een graad teveel ambitie en ik verlies me hopeloos in zijn werk.

Dat werpt de grote vraag op of Franzen de schrijver zou blijven van die ene, geniale roman, of dat de opvolger zich uit de schaduw van dat ongekende success zou kunnen loswerken. Ondanks de vele lovende reacties wereldwijd en mijn bewondering heb ik ook enige reserves. Maar laat ik eerst ingaan op de roman zelf.

Freedom is het verhaal van Walter en Patty Berglund (de namen die Franzen zijn karakters meegeeft zijn altijd treffende vondsten, heerlijk Amerikaans) en met hen dat van goede vriend Richard Katz, hun kinderen Jessica en Joey en buurmeisje Connie, met wie Joey al vroeg een relatie krijgt. Patty en Walter zijn typisch Amerikaanse middle class liberals, Patty een all American girl die tijdens haar high school jaren uitblinkt in basketball, Walter een idealist die de drank principeel laat staan en al vroeg een zorg en voorliefde voor het milieu aan de dag legt. Patty raakt bevriend met Eliza, een wat onevenwichtig karakter dat zich al snel teveel overgeeft aan allerlei genot- en verboden middelen. Via Eliza komt Patty in contact met Richard Katz, zanger van alternatieve band The Traumatics en als zodanig de tegenpool van zijn kamergenoot en beste vriend Walter Berglund. Nadat de relatie tussen Eliza en Richard stukloopt, hoopt Patty dat zij een kans maakt bij de bij de vrouwen immens populaire Richard, maar als dat misloopt zoekt ze troost bij de weinig tot de verbeelding sprekende Walter met wie ze uiteindelijk trouwt en twee kinderen krijgt. Daarmee is het verhaal tussen Richard en Patty echter allesbehalve ten einde.

Aldus het raamwerk waarop Franzen zijn lezers een enorme roller coaster voorschotelt, vol met relationele drama’s en strubbelingen tussen familieleden, vrienden en buren. Een verhaal met een flinke lading politiek, via het thema van de environmental sustainability, waar in de figuur van Walter idealisme en opportunisme soms op gespannen voet staan. In de – zonder hysterie en goed gedoseerde - kritiek op de teloorgang van onze leefwereld is duidelijk de stem van Franzen zelf te herkennen, maar het wordt nergens vervelend of drammerig en Franzen weet alles een prima plek te geven binnen het verhaal zelf.

Binnen dit kader werkt Franzen het thema van de menselijke vrijheid uit, beter gezegd: wat doen wij met deze vrijheid in onze (Westerse) wereld waar wij (denken) werkelijk vrij (te) zijn? Leidt deze vrijheid die we zelf in handen hebben ook tot ons geluk? Het zal de lezers die bekend zijn met The Corrections niet verbazen dat het antwoord op deze vraag op zijn minst ambigu is. “It’s all circling around the same problem of personal liberties,” zo zegt Walter. “People come to this country for either money or freedom. If you don’t have money, you cling to your freedoms all the more angrily. Even if smoking kills you, even if you can’t afford to feed your kids, even if your kids are getting shot down by maniacs with assault rifles.

“You may be poor, but the one thing nobody can take away from you is the freedom to f--- up your life whatever way you want to.”

Freedom is wereldwijd met enorm veel lof overladen en in al die eervolle besprekingen ben ik maar zeer weinig kritiekpunten tegengekomen. Er zijn zelfs critici die deze roman beter vinden dan The Corrections. Freedom is een prima roman, maar beter dan zijn voorganger is hij voor mij zeker niet. Het verhaal wist me grotendeels geboeid te houden, maar het begon voor mij te wringen bij de karakters. In tegenstelling tot The Corrections komen niet alle hoofdfiguren hier even goed en helder uit het verhaal naar voren. Met name Richard Katz blijft soms hangen in het clichébeeld van de ‘negatieve’, alles bekritiserende ‘alternatieve’ cynicus. Aldus is hij ook niet altijd een innemend personage. Hetzelfde geldt her en der voor Patty en Walter zelf (voor alle duidelijkheid: ‘innemend’ staat niet gelijk aan ‘symphatiek’). Bij een figuur als Chip uit The Corrections lag dat gevaar van het cliché ook voortdurend op de loer, maar het sterke van Franzen is dat hij dat in die roman steeds heeft weten te omzeilen, zeker omdat Chip van begin tot eind die ‘engaging personality’ is die Richard Katz niet is. Daarnaast had het verhaal denk ik wel iets korter gemogen. Zo krijgen we in de laatste tientallen bladzijden plotseling nog een heel exposé van Patty’s familie, waarom is me niet helemaal duidelijk.

Maar ik kan niet anders zeggen dan dat Franzen zijn success ten volle verdient. Freedom leest als een trein, de ontsporingen die ik als lezer heb ervaren bij Strong Motion bleven uit en het verhaal is, mede door de variatie in perspectief, sterk in structuur en inhoud. Zo wordt een groot deel als een soort ‘autobiografie’ door Patty Berglund zelf verteld, een prima vondst die het verhaal meerwaarde geeft

Waar Jonathan Franzen acht jaar over de opvolger van The Corrections heeft gedaan, daar lijkt Philip Roth in deze late fase van zijn schrijverscarrière (hij is inmiddels 77) van geen ophouden te weten gezien de ongekend hoge produktie van het afgelopen decennium. Zijn nieuwste roman Nemesis schaart zich een jaar na het zwaar tegenvallende The Humbling in de imposante rij, waarin we verder het meesterwerk Everyman uit 2006 aantreffen, naast prima romans als Indignation, The Human Stain en Exit Ghost, het prima geschreven geschiedenisexperiment The plot against America en het pathetische, Roth onwaardige The dying animal. Los van de altijd aanwezige tegelijkertijd soepele en krachtige stijl biedt die lijst een nogal divers aanbod, al weet de uitgeverij daar op de binnenflap van Nemesis het volgende van te maken: ‘Through this story runs the dark question that haunts all four of Roth’s late short novels, Everyman, Indignation, The Humbling and now Nemesis: what choices fatally shape a life. How powerless is each of us up against the force of circumstances?’ - een nogal wijd genomen algemeen thema dat volgens mij voor ieder boek geldt.

Evenals in Indignation duikt Roth in Nemesis terug in de tijd en is de hoofdpersoon jong, al betreft het dit keer een fictieve enscenering. In 1944 heerst in Newark in de staat New Jersey een polio-epidemie die al snel slachtoffers begint te eisen onder de jongens die hoofdfiguur en gymleraar Bucky Cantor onder zijn hoede heeft. De moeder van Bucky stierf tijdens de bevalling en nadat zijn vader van het toneel is verdwenen wordt hij opgevoed door zijn grootouders. Bucky werd tot zijn grote verdriet wegens zijn slechte gezichtsvermogen niet toegelaten tot de militaire dienst. Nu zijn kameraden op de Normandische kust zijn geland voelt hij zich eeens temeer buitengesloten van de belangrijke ontwikkelingen in de wereld. Als de epidemie uitbreekt wil hij dan ook zijn uiterste best doen om al het mogelijke voor zijn jongens en families te doen. Maar zijn goede bedoelingen worden hem niet altijd in dank afgenomen. Waarom laat hij de lessen voortgaan, ondanks het grote besmettingsgevaar onder de leerlingen? Waarom kan hij zijn jongens niet beschermen tegen de dood? De wereld van de epidemie rondom hem is er een van angst, vertwijfeling en hysterie, waarin Bucky in een woordenstrijd belandt met zijn gelovige vriendin Marcia. Waarom laat God dit toe, en waarom liet God toe dat Bucky’s moeder het leven liet in het kraambed?

Marcia weet Bucky er uiteindelijk van te overtuigen naar het zomerkamp te komen waar zij les geeft, ver van de epidemie die Newark in zijn greep houdt. Zijn ‘vlucht’, weg van de epidemie, zijn grootmoeder in de steek latend, maakt de vertwijfeling alleen maar groter. Maar Bucky zal ondervinden hoe niemand aan zijn lot kan ontkomen en de roman kent dan ook een triest einde.

Roth is qua stijl net iets strakker en daardoor voor mij sterker dan Franzen, maar ik ben me er terdege van bewust dat het hier een puur subjectieve voorkeur betreft. Een mooi voorbeeld is het volgende citaat, waarin Roth Bucky’s grootmoeder beschrijft:

‘That evening, watching his grandmother while she served him his dinner, he found himself wondering if this was how his mother would have come to look if she had been lucky enough to live another fifty years – frail, stooped, brittle-boned, with hair that decades earlier had lost its darkness and thinned to a white fluff, with stringy skin in the crooks of her arms and a fleshy lobe hanging from her chin and joints that ached in the morning and ankles that swelled and throbbed by nightfall and translucent papery skin on her mottled hand and cataracts that had shrouded and discolored her vision. As for the face above the ruin of her neck, it was now a tightly drawn mesh of finely patterned wrinkles, grooves so minute they appeared to be the work of an implement far less crude than the truncheon of old age–an etching needle perhaps, or a lacemaker’s tool, manipulated by a master craftsman to render her as ancient-looking a grandmother as any on earth.’

Met Nemesis revancheert Roth zich prima voor The Humbling. Het niveau van Everyman wordt niet gehaald, maar de roman is zeker even sterk als Exit Ghost en misschien ook als Indignation. Benieuwd waar hij volgend jaar mee gaat komen.

Kees Bakhuyzen