Moslims moeten vrije burgers worden

 Het klopt – de islam hoort bij Duitsland, maar op een andere manier dan menigeen denkt. Zolang de islam de traditie van de Verlichting ontkent, is er moeilijk onderscheid te maken tussen hem en het islamisme. De dankrede van de sociologe en strijdster voor vrouwenrechten Necla Kelek bij het in ontvangst nemen van de Vrijheidsprijs van de Friedrich-Naumann-Stiftung. 

»De liefde«, zei een intussen vergeten dichter in de eerste helft van de 19e eeuw, »is het hoogste in het leven, maar nog hoger dan het leven staat de vrijheid«. Laten we het dus over vrijheid hebben, want ik heb de indruk, dat we dit begrip moeten bevrijden van de willekeurigheid en de populistische beslaglegging. Laat me u eerst wat over de vrijheid van de vrouwen vertellen.


Ik heb vijf jaar geleden een bericht uit het binnenste van het Turkse leven in Duitsland, »De vreemde bruid«, gepubliceerd en geattendeerd op het lot van de Turkse »importbruiden« en over vrouwen en meisjes bericht, die vanuit traditionele, religieuze redenen door anderen uitgehuwelijkt en het land binnengehaald worden en feitelijk in apartheid en onvrijheid in een andere samenleving moeten leven.

Dit heeft tot op de dag van vandaag een enorme weerklank gevonden en naast andere gebeurtenissen een principiële discussie over integratie en de islam veroorzaakt. Dat dit mogelijk was, hebben we vooral te danken aan de media, o.a. aan Alice Schwarzer en haar tijdschrift »Emma«, die vroeger en intensiever dan alle anderen dit door de politiek en de wetenschap verdrongen thema heeft opgepakt. Ik heb van Alice, de grote zuster van de vrouwenbeweging, geleerd om buiten de politieke mode om met een warm hart en een koel hoofd nooit de kern, de situatie van de vrouwen en de rechten van de mensen, uit het oog te verliezen. Ik was persoonlijk en bij mijn publicistisch en wetenschappelijk werk nooit slachtoffer, nooit betrokkene, maar altijd heel goed bij zinnen en taakgericht.


Verbod van het gedwongen huwelijk als symbolische daad van veroordeling

Ik heb geen speciaal lot, maar mijn leven verliep zoals dat van vele anderen. Daarom deugt het af en toe ook als voorbeeld. Net zoals de grote socioloog Richard Sennett de uitwerkingen van het moderne op het individu op zichzelf omschreef. Het is aan de mediale aandacht te danken, dat nu een al jarenlang verlangde wet tegen het gedwongen huwelijk werkelijkheid zal worden. Het is meer dan een symbolische daad. Het is de maatschappelijke veroordeling van een onbeschrijflijke praktijk, van duizenden »op zichzelf staande gevallen«, waarbij jonge mensen tegen hun wil worden uitgehuwelijkt. We zullen deze wet levendig maken en speciale telefoonlijnen en gekwalificeerde zorg beschikbaar moeten stellen om hiervan daadwerkelijk een werktuig van de bevrijding te maken.
De eis naar het verbod op het gedwongen huwelijk, een minimum leeftijd van achttien jaar en een taalkennis van 300 woorden Duits bij de familiehereniging en de analyse van het verband tussen patriarchaat, traditie en religieuze legitimatie stuiten en stuitten bij Turkse en islamitische verenigingen, bij migratieonderzoekers en veel politici op verzet en afwijzing. Ze noemden mij, destijds en nu, een kwaadspreekster over de islam en de Turken, omdat ik zeg wat in deze gemeenschappen als taboe geldt, omdat ik niet alleen begrijpen en helpen, maar informeren en veranderen wil. Maar, ondanks alle critici, is het aantal importbruiden de laatste jaren in Duitsland met tweederde deel verminderd, omdat het moeilijker is geworden een bruid naar Duitsland te halen. Zodoende hebben tienduizenden jonge vrouwen en mannen dankzij een eenvoudige wettelijke maatregel misschien een kleine kans om over hun eigen leven te beschikken.


Over het verschil tussen vrijheid en willekeurigheid

De partijvoorzitter van de Groenen bijvoorbeeld heeft zulke zorgen niet en lacht diegenen uit, die »een paar verschillen in de culturen niet kunnen hebben«. Alsof het in het integratiedebat om sushi en niet om elementaire mensenrechten zou gaan! Deze vooral onder intellectuelen verbreide morele arrogantie, die alles en iedereen relativeert, die problemen bagatelliseert alsof het niet hun eigen zijn, die zorgen belachelijk maakt, die vrijheid verwisselt met »everything goes«, die van louter willekeurigheid niet meer weet dat vrijheid zonder verantwoordelijkheid zichzelf afschaft – deze verantwoordelijken zijn de ware belemmering van de integratie.

Het debat is, op grond van de dringende sociale problemen en actueel dankzij het met koel en analytisch verstand geschreven boek van Thilo Sarrazin, uitgebreid en is buiten de oevers van de discussie rondom vrouwenonderdrukking in engere zin getreden. Sarrazins analyse is niet alleen een afrekening met individuele fouten in de sociale, de onderwijs- en integratiepolitiek, maar zij plaatst vraagtekens bij het politieke beginsel van het »begrijpen en helpen«, van de sociale politiek als sociaal werk. In plaats daarvan eist hij de verantwoordelijkheid van het individu, ook van de migranten. Vrijheid betekent ook voor migranten voor zichzelf op te komen en verantwoordelijkheid te dragen. Men mag dat als kil beschouwen, en ik hoef het ook niet eens te zijn met alle opvattingen van Sarrazin en met zijn toon; men kan vraagtekens plaatsen bij zijn beschrijving van de oorzaken – maar zijn boek vormt zonder enige twijfel nu al een ommekeer wat betreft integratiepolitiek.


Omscholing van Oost-Duitsland »in democratie« is een voorbeeld

Laat me de zin, die naar keuze begint met »islam« of »christendom« en eindigt met »hoort bij Duitsland«, met een idee uitbreiden. Ook daarbij gaat het om vrijheid – en het socialisme. Het socialisme behoorde iets meer dan twintig jaar geleden nog bij Duitsland. De DDR was realiteit en wie het levensmodel socialisme voor 1989 durfde te betwijfelen, werd in het westen als een aartsconservatief, die de tekens van zijn tijd niet had erkend, uitgelachen en was in het oosten een dissident, die werd bestraft. Ik leef al meer dan veertig jaar in Duitsland en ben in 1991 na mijn studie en de val van de Berlijnse Muur voor een periode van bijna zeven jaar naar de nieuwe Duitse deelstaten gegaan om, naast mijn docentschap aan de universiteit van Greifswald, in Neu-Brandenburg en Wolgast voormalige bestuursambtenaren te scholen »in democratie«.

Voor de tegenover »Wessis« zoals ik in het begin zeer afstandelijke voormalige burgers van de DDR, was vrijheid niet per se datgene wat hieronder in de burgerlijke samenleving werd verstaan. Vrijheid was »het inzicht in de noodzakelijkheid«, dus datgene, wat wetenschappelijk als noodzakelijk bewezen was, dat wil zeggen: datgene, wat de partij besloten had. Vrijheid was een collectief goed, want »pas in de gemeenschap met anderen heeft ieder individu de middelen om zijn capaciteiten naar alle kanten uit te breiden; pas in de gemeenschap wordt de persoonlijke vrijheid mogelijk«,aldus Marx en Engels.


De vrijheidswil van een 16-jarige

Toen ik een keer mijn in de Turks-islamitische traditie gevangen zittende moeder vroeg – ik was 16 of 17 jaar oud – wanneer ik vrij zou zijn in die zin, dat ik zelf zou kunnen beslissen, zei ze tegen mij: »De vrijheid is niet voor ons gemaakt.« Ze begreep mijn vraag niet. Voor haar stond »vrij zijn« gelijk aan »vogelvrij« zijn, d.w.z. zonder bescherming te zijn. ´Vrij zijn« betekent in de common-sense van de oemma zonder bescherming, verlaten zijn –verlaten door de familie, door de clan door de bescherming van de gemeenschap. De prijs voor deze bescherming is de macht van de mannen over de vrouwen.

De vrouw is in geval van twijfel overgeleverd aan het geweld van de mannen, want de mannen van de familie beschermen de vrouwen tegen het geweld van vreemde mannen. Is de eigen man gewelddadig, dan is dat »kismet«, lot. Mannen zijn in de belevingswereld van vele vrouwen nog altijd beschermers en bewakers. Voor veel islamitische vrouwen is het de vrijheid »van iets«: vrij van vijandigheden door vreemden, maar ook vrij van verantwoordelijkheid voor zichzelf, vrij van een eigen wil.

De islamitische wortels in Europa

De islam was net als de andere monotheïstische religies geen religie van de vrede, maar militair actief en agressief; deze nieuwe religie beloofde de soldaten bijvoorbeeld of rijke buit of de rechtstreekse weg naar het paradijs. In de Oriënt hadden in de 7e en 8e eeuw de Griekse filosofen met de leer van de Talmoed en van het christendom slag geleverd en zich uitgeput. Griekse filosofie werd vooral nog in het daarna door de moslims veroverde Bagdad onderhouden. Er waren pogingen om de wijsheden van Aristoteles te verzoenen met de nieuwe islamitische ideeën, maar de dogmatici overwonnen, veroordeelden deze rationele inspanning en drukten een eigen denkschool door.

In dit verband zou ik ook het sprookjes willen ontkrachten dat steeds opnieuw wordt verteld en de betekenis van de islamitische cultuur voor Europa beschrijft. Men zegt, dat de islam de gedachten van Aristoteles voor Europa gered zou hebben. Dat is een zeer geflatteerde uitspraak. Daar was, naast anderen, de Spaans-Arabische filosoof en mysticus Ahmad ibn-Rushd, genaamd Averroes, die in de 12e eeuw de verloren gewaande werken van Aristoteles in Córdoba in het Arabisch vertaald en van commentaar voorzien heeft. Hij hield zich in zijn commentaar bezig met de relatie tussen openbaring en rede. Dat daagde het verzet van islamitische schriftgeleerden uit.


Islam beschouwt de filosofie als weerlegd

De vertegenwoordiger van de islamitische orthodoxie, Al-Ghazali, probeerde om via de twijfel zekerheid in God te verkrijgen, verviel echter in toenemende mate tot scepsis, verloor zijn vertrouwen in de rede en vond eigen zekerheid in het geloof. Uiteindelijk wees hij de filosofie als eigen weg naar de waarheid af en verdedigde in de koran de openbaring en de daarin gegarandeerde schepping van de wereld door Allah. Het was dus uiteindelijk Al-Ghazali, die de islam met zijn »weerlegging van de filosofen« boven iedere vorm van twijfel verzegelde en de religie daarmee naar het bouwwerk verbande, dat haar tot op de dag van vandaag beroofde van iedere mogelijkheid tot vernieuwing, doorontwikkeling en modernisering.

De tegenwoordig door de moslims als bewijs opgevoerde Ibn Rushd werd door de voorbidders verbannen, zijn leren en die van Aristoteles werden in de islamitische wereld verworpen. De bijdrage van de islamitische filosofie aan de Europese cultuur, is vanuit islamitisch standpunt gezien tot op de dag van vandaag ketterij. Ibn Rushd was een islamitische dissident. Voordat de moslims zich op hem beroepen, zouden ze hem moeten rehabiliteren.

Met de ontkenning van de filosofie heeft de islamitische wereld bijna duizend jaar geleden afscheid genomen van de culturele discussie in Europa. De islam heeft zich de laatste duizend jaar niet alleen voor de filosofie, maar ook voor de natuurwetenschappen afgesloten. De vrijheid van denken verdween onder het gebedstapijt. Bestonden er in de eerste eeuwen van de islam nog vooraanstaande wiskundigen, geneeskundigen en astronomen, de eeuwen daarna verkeerden de natuurwetenschappen in doodsstrijd. Nu nog hangen de islamitische landen aan de technologische kraan van het westen. De wanhopige inspanningen om in ieder geval de technologie voor de eigen olieproductie onder de knie te krijgen, behoort tot de onverwerkte krenkingen van de islamitische wereld. Computers en mobiele telefoons zijn gewoon niet alleen maar een stuk techniek, maar het resultaat van vijfhonderd jaar cultuurhistorie van het westen.

De rechtsstaat voor alle despoten en goden

Laten we het nu hebben over de geschiedenis van de vrijheid in Europa. De poleis, de stadstaten uit de Griekse Oudheid, waren de eerste staatkundige organisaties, die de gelijkheid van de burgers, echter alleen die van de vrije mannen, voor de wet garandeerden. Aristoteles propageerde de heerschappij van de wet, dus de rechtsstaat voor alle despoten en goden. Een regime, waarin het volk en niet de wet regeert, is daarom geen heerschappij van de vrijheid, schreef hij, en zodoende hebben we niet alleen de democratie te danken aan de Grieken, maar ook het rechtssysteem.

Dit werd door Cicero met het concept van de humaniteit en het streven naar ontwikkeling uitgebreid. Hij creëerde het recht van de burgerlijke staat en het recht op eigendom – een van de voorwaarden daarvoor, dat het onafhankelijke individu zich kon ontwikkelen en zich kon losmaken van de collectiviteit van de stam. Het joden- en christendom volgden de idee van de gelijkheid voor God en met de figuur Jezus Christus werd de individuele verantwoordelijkheid een categorie van het handelen – waarden, die in het wereldbeeld van de zich in de 7e, 8e eeuw ontwikkelende islam geen rol speelden. De »gelijke vrijheid« van de Klassieke Oudheid werd daar een »gelijke overgave of onderwerping onder de wil van Allah«.


Het geweten wordt de maatstaf van het morele handelen

De door Averroes geïnspireerde theoloog Thomas van Aquino identificeerde de mensen als subject, als handelenden van de geschiedenis, en bevestigde zijn wilsvrijheid ook in de relatie tot God. Hij opende daarmee theoretisch de periode van de wetenschap in Europa. Met de hervorming en de Renaissance herkende men in het noorden de noodzakelijkheid van de secularisatie, de twee-rijken-theorie van Luther, de scheiding van de wereldlijke en geestelijke macht en tegelijkertijd de vorming van het persoonlijk geweten als maatstaf van menselijk handelen.

Het rijk van God is sindsdien voor het christendom »niet van deze wereld« en daardoor ook niet met menselijke maatstaven te beoordelen, terwijl er op aarde naar een controleerbare orde werd gezocht. Beslissingen in »het aardse leven« werden enerzijds naar het binnenste van de persoon, naar het geweten verplaatst en anderzijds naar buiten gedelegeerd, dat wil zeggen, wereldlijke wetten namen de rol van bescherming en bestraffing over. Een scheiding van het aardse leven en het hiernamaals bestaat in de islam niet; alleen als lid van deze orde kan de moslim zijn plichten vervullen. Politiek is derhalve voor moslims de vervulling van de door Allah gegeven opdracht, verantwoording bestaat alleen tegenover Allah.

In de islam bestaat de categorie van het geweten niet, want het is niet aan de mensen om te beoordelen wat goed of kwaad is. Allah geeft aan »wat juist en wat verwerpelijk« is. De gelovige heeft zijn plichten te vervullen door zich aan deze richtlijnen te houden. In geval van twijfel vergeeft of bestraft Allah de zondaar, uiterlijk op de dag des oordeels. Maar alleen Allah beslist.

Juridische kern als maatschappelijk fundament is niet toereikend

De Duitse grondwet is de kern van de leren uit de geschiedenis en de ontwikkeling van deze van de kerken afgeperste cultuur van de vrijheid. Maar we zouden onze gemeenschap tot de juridische kern reduceren, als we deze niet in de context van zijn waarden zouden plaatsen. Er bestaat een »geest van de wetten«, zoals Montesquieu het formuleerde; de welvaartsstaat bijvoorbeeld is een uitdrukking van deze geest van de christelijke naastenliefde net zoals de humanistische solidariteit. Als we deze context zouden ontkennen, zou het zijn alsof we de waarde van een boom zouden reduceren tot de houtprijs.

Maar een boom is niet alleen maar hout, bomen leven, enkelen dragen vruchten en geven schaduw. De »vrijheidsbomen« van de burgerlijke revolutie van Mainz, Worms, Hambach en de Paulskirche van 1848 zijn levendige symbolen van de geest van deze vrijheidswil. Een democratische samenleving heeft democraten nodig om te leven, net zoals een boom licht en water nodig heeft. Een samenleving, die niet steeds opnieuw tot overeenstemming komt via deze common sense en die de eigen waarden niet steeds ontwikkelt als een boom waar in de lente de bladeren aan groeien, sterft, wordt uitgehold en is een gemakkelijke prooi voor kevers of de storm.

Mensenrechten onder voorbehoud van de sharia

De waardigheid van de mens, de gelijkberechtiging van man en vrouw, de vrijheid van meningsuiting, de gewetensvrijheid en de vrijheid van religie, de vrijheid van vergadering en de vrijheid van coalitie, de scheiding van staat en religie – dat allemaal waren voortaan principes van de Europese samenleving. Gelijkheid en vrijheid kwamen met vertraging in de grondwet en de wetten terecht, bepaalden de wereldoriëntering van de burgerlijke samenleving en maken tot op de dag van vandaag de identiteit van Europa uit.

De politieke islam – en ik bedoel daarmee bijvoorbeeld de 45 staten van de Islamitische Conferentie – passen de mensenrechten toe onder voorbehoud van de sharia, hun goddelijke recht. Ook de islamitische verenigingen in Duitsland benadrukken het shariavoorbehoud. Daarom is het moeilijk om islam en islamisme van elkaar te onderscheiden, want de afwijzing van de seculariteit en van de cultuur van het Westen heeft niet alleen een militante variant, maar is de kern van de politiek van bijna alle islamitische instellingen.

Religie is slechts een deel van de vrijheid

Europa staat dus niet alleen in de traditie van de monotheïstische religies, het is ook slechts een beperkt christelijk-joods erfgoed dat de identiteit van Europa uitmaakt. Het is uiteindelijk de strijd om de vrijheid van het individu, het zijn de Verlichting en het humanisme die onze liberale verlichte burgerlijke samenleving hebben gebouwd. De religies horen daar zondermeer bij, maar ze zijn slechts een deel van deze vrijheid, niet de vrijheid zelf. De religies zijn deel van onze vrijheid, maar ze staan niet boven de grondwet. Dat geldt ook voor de islam.

Laten we het tenslotte hebben over de vrijheid van de islam in Europa. Echt vrij zijn de moslims alleen in het Westen, want ze kunnen van een recht gebruik maken dat in geen enkel islamitisch land bestaat: de vrijheid van godsdienst. In Turkije bijvoorbeeld is iedere burger automatisch moslim, en wel van de door de staat beheerde soennitische richting. De weinige christenen leven daar in het verborgene, horen er niet bij, en de Alevieten, een zelfstandige, door het soefisme beïnvloede sjiietische geloofsgemeenschap, die in enkele regio’s in Centraal-Anatolië de meerderheid van de bevolking vormt, wordt door de staat betutteld. De islam kent geen vrijheid van godsdienst, maar alleen geloofsvrijheid. De zin »er bestaat geen dwang in het geloof« is geen recht om vrij van religie te zijn, maar alleen de mogelijkheid van de gelovigen om te beslissen hoe men het geloof uitoefent.

De islam kent geen verplichting

»De islam« als instituut bestaat niet, hij heeft geen organisatie, geen gemeenschappelijke theologie. Hij is geen kerk. De islam is wereldreligie en heeft geen adres. Men kan geen verdragen met hem sluiten, geen overeenkomsten, hij kent geen verplichting. Geen van de moskee- of islamverenigingen kan, ook wanneer zij hier aanspraak op maken, voor »de islam« of de meerderheid van de moslims spreken.

De democratische samenlevingen moeten daarom niet de fout maken om zich in te laten met »de islam« als instituut. Maar wat moeten we dan doen? Laten we ons bezinnen op democratische principes, laten we teruggrijpen op ons erfgoed, laten we ons bezinnen op de vrijheid van het individu. Want zoals »de islam« niet bestaat, zo bestaat ook »de moslim« niet.

De Anatolische landarbeider bestaat, die hier in de moskee zijn traditie leeft; de ontwikkelde seculiere vrouwelijke arts bestaat, die nog nooit een moskee van binnen heeft gezien; de bakker, die niet bidt, maar zichzelf wel als gelovig beschouwt. De opgesloten vrouw, die afhankelijk is van haar schoonmoeder, de geassimileerde journaliste, die het debat rondom de islam als overbodig beschouwt. En nog veel meer. En er bestaan culturele structuren en tradities, die men leeft in de islamitische families en samenleving, er bestaat dit »ongevraagde feit« van het moslim-zijn, de socialisatie, die zelfs door wetenschappers, die beter zouden moeten weten, veel te snel als cliché in een kwaad daglicht wordt gesteld.


Angst treedt men tegemoet met kennis

Als sociologe beschouw ik het als mijn taak om op deze omstandigheden en beperkingen door religie te wijzen, om wegen uit de angst te omschrijven. Angst treedt men tegemoet met kennis. De moslims hebben een gebrek aan discussie met hun eigen religie. Er bestaat slechts in beginsel een kritische bemoeienis met de koran. Spiritueel geloof, traditie en politiek lopen vrolijk door elkaar. De vrijheid van de wetenschap de rationele bemoeienis met de islam zou de moslims goed doen om de denkverboden op te heffen en te controleren wat van dit geloof de mensen nu kan helpen.

De burgers met het islamitische geloof in Europa hebben de kans om in vrijheid te leven. Ze staan voor de historische taak de koran met een historisch kritische blik te lezen, zichzelf te veranderen om in de seculiere samenleving van het westen hun plaats te vinden. En ik ben er van overtuigd dat de meerderheid van de moslims dit ook wil. Ze willen zich bevrijden van de betutteling, maar daarvoor hebben ze de steun van een samenleving nodig, die de eigen vrijheid en die van ieder individu leeft en verdedigt.

De geassimileerden verantwoordelijkheid laten dragen

Maar pas wanneer er een loyale houding van de moslims tegenover de samenleving en de erkenning van de vrijheid van het individu bestaat, als ze bereid zijn de eigen problemen niet te ontkennen, maar aan te pakken, kunnen ze voldoen aan hun verantwoordelijkheid als burgers. En juist de geassimileerden en geïntegreerden, diegenen, die in de Duitse samenleving zijn gearriveerd en naar wie wordt geluisterd, die succesvol zijn, juist op hen komt een grote verantwoordelijkheid af. Ze moeten de problemen van hun cultuur van herkomst erkennen om ze op te lossen.

Ja, de islamitische levensrealiteit hoort bij Duitsland; ja, de burgers van het islamitische geloof horen bij Duitsland. Maar ze zijn ook meer. Ze zijn Citoyens en geen slachtoffers. Zij zijn ook het volk. Dat betekent, dat hun vrijheid beschermd moet worden, maar tegelijkertijd ook verantwoordelijkheid van hen te verlangen. Onze samenleving doet het aanbod van de vrijheid. Het is aan de moslims om dit als kans te zien.

Laat ons de vrijheid veroveren. Want niet de sharia, niet de eenheid van staat en religie, niet de aanspraak van de oemma op onfeilbaarheid, niet de apartheid van man en vrouw mag deel van Duitsland worden. Dat zou verraad aan de vrijheid, onze grondwet en de moslims zijn, die voor het eerst in de historie individuele vrijheid beleven.

Necla Kelek

Bron Zie ook: (Een vrij hoofd heeft geen schaamdoek nodig: hierr..)

Vertaald uit het Duits door: E.J. Bron