Dictators

Door Dick Gilsing

‘Dictators vallen als dominostenen’ is een veel gebruikte kop boven tal van artikelen in kranten en tijdschriften van de afgelopen maanden. Je realiseerde je even niet meer, dat er nog zoveel vrij in de wereld rondlopen. Hitler, Stalin, Salazar, Franco en Papadopoulos zijn al lang verdwenen. En met de val van de Berlijnse Muur hebben ook de meeste dictators in Oost-Europa het loodje gelegd. Zoals Tjodor Zjivkov in Bulgarije en Nicolai Ceaucescu in Roemenië. Enver Hoxha (Albanië) was al in 1985 gestorven. Resten ons nog Loekasjenko die zich sinds 1994 in Wit-Rusland staande houdt met behulp van gefraudeerde verkiezingen. In het nieuwe Rusland trekt Poetin achter de schermen nog steeds aan de touwtjes. En in Italië maakt vriend Berlusconi van zijn premierschap een tamelijk autocratische aangelegenheid. Als een verongelijkt kind schreeuwt hij moord en brand, als een paar vrouwelijke rechters zijn frauduleuze handel en wandel daadwerkelijk aan het Italiaanse recht willen toetsen. In een artikel in de Volkskrant noemde Olaf Tempelman Khadafi een tweejarig kind dat zich veertig jaar lang heeft mogen uitleven zonder hinder van democratische instellingen. Een tweejarig kind van wie de pop, z’n speeltjes, nu dreigen afgepakt te worden en die reageert met meteen alle ledematen eruit te trekken. Zo, nu heeft niemand meer een pop. Toen Saparmoerat Niazov door zijn artsen aangeraden werd niet meer te roken, verbood deze alleenheerser in Turkmenistan al zijn onderdanen buiten te roken. In 2006 stierf Niazov desondanks. Zijn opvolger, Goerbangoeli Berdimoechamedov, zit er nog en is niet veel beter. Ten aanzien van de situatie in Tunesië, Egypte en nu Lybië is nogal eens opgemerkt dat de inwoners van die landen nog helmaal niet aan democratie toe zouden zijn, dat ze nog altijd een sterke hand nodig zouden hebben. Je kunt het ook omkeren: er is een sterke democratische hand nodig om het tirannengedrag van tweejarigen in Afrikaanse, Aziatische en Zuidamerikaanse landen en voormalige Sovjetrepublieken een halt toe te roepen. Een sterke democratische tegenbeweging. En daarvoor is meer nodig dan te kunnen schieten met raskolnikovs , zoals Esraa Abdel Fattah , het vrouwelijk gezicht van de Facebook-generatie in Egypte, duidelijk maakte in een interview met De Volkskrant.

Hoe verwerpelijk, gruwelijk en mensonterend het gedrag van dictators in de loop van de geschiedenis ook geweest is, toch spreken hun wandaden vaak op de een of andere manier tot de verbeelding. In ieder geval is er veel over hen geschreven en zijn hun levens vaak verplot, in essays, romans en films. Hitler en Stalin kennen miljoenen hits op internet. In The great Dictator (1940) en Der Untergang (2004) wordt Hitler gespeeld

door Chaplin respectievelijk Bruno Ganz. Over Mobutu en Ceaucescu zijn documentaires gemaakt, puur op basis van het gedurende hun lange bewind geschoten propagandamateriaal. Mobutu, Roi du Zaïre (1999) van de Waalse cineast Thierry Michel en The autobiography of Ceaucescu (2010) van Andrei Ujica. Deze laatste drie uur durende film is op het afgelopen Rotterdams Film Festival vertoond en wordt half april in de Nederlandse bioscopen uitgebracht. Ujica heeft zelf niets gefilmd. Hij heeft uit ruim duizend uur filmmateriaal uit de Roemeense staatsarchieven een nieuwe film gemonteerd die de persoon van Ceaucescu, zijn wrede bewind en zijn grootheidswaanzin portretteert. De stompzinnige persoonsverheerlijking ook, in al haar onbenullige vormen. Het onhandige en boertige van de dictator. Tot en met zijn laatste optreden op het balkon van zijn immense paleis. Het verzamelde volk klapt niet meer maar joelt hem en zijn vrouw Elena (nagenoeg ongeletterd maar door haar man gepromoveerd tot doctor summa cum laude in de scheikunde) uit. Dan de vlucht. De achtervolging. De gevangenneming. De onbeholpen en geïmproviseerde rechtszitting in een schoolgebouwtje op Eerste Kerstdag 1989. En de executie op het speelterrein daarbuiten. . Er zit geen voice-over onder de film. Het enige commentaar van Ujica zit in de montage van de fragmenten en een enkel ironisch popliedje dat als soundtrack fungeert. In feite laat hij Ceaucescu zien zoals deze zichzelf zag in al zijn grootheidswaanzin.

De Nederlandse Klaartje Quirijns maakte een documentaire over de juridische jacht op oud-dictator Hissѐne Habré van Tsjaad (naast Soedan), die in 2007 op het IDFA in Amsterdam in premiѐre ging onder de titel The dictator Hunter. Twee vastberaden mannen, de mensenrechten advocaat Reed Brody en Souleleyman Guengueng, slachtoffer van het regime van Habré, hebben beiden hun zinnen gezet op een proces tegen de wrede dictator. Brody (die zich daarvoor ook al gestort had op Pinochet) slaat een vette baan in Genѐve af. Souleleyman is enorm gedreven om het recht van hem en zoveel andere slachtoffers te laten spreken. In de eerste scѐne zien we hem swingend en zingend op straat (dat heeft hem op de been gehouden). In de volgende scѐne zit Brody op zijn kantoor voor een wereldkaart met daarop zwart-wit fotootjes geplakt van nog vrij rondlopende dictators. Het fotootje van Hébré is geplakt op Senegal waar deze massamoordenaar in grote rijkdom resideert. Brody: een mens die een ander mens vermoordt, gaat de gevangenis in. Een mens die tien andere mensen vermoordt, wordt opgesloten in een inrichting. Een mens die 40.000 mensen vermoordt, kan baden in weelde. We komen te weten, dat de VS en Frankrijk Hébré gebruikten om Khadafi te bevechten, waarna ze hem in het zadel hielpen en hielden. Centrale scѐne is de samenkomst van vrouwen bij een massagraf in Tsjaad. Brody wordt omhelsd door talloze vrouwen die huilen en hun hartverscheurende verhalen vertellen. Aan het eind van de film is nog steeds niet duidelijk of Hébré daadwerkelijk berecht zal worden.


Elke dictator wil iets groots achterlaten. De Chinese muur, Alexandrië, de Moskouse metro, de Duitse Autobahnen, paleizen, vliegvelden, nieuwe hoofdsteden, stadions, pleinen, bruggen, boulevards, standbeelden en kolossale gebouwen, liefst in marmer, als het even kan in goud. Symbolen van narcisme. Of ze zadelen hun lichamelijk ondervoede onderdanen en hun nageslacht op met inferieur geestelijk voedsel, een nieuwe bijbel, een rood of een groen boekje. Zo heeft Nursultan Nazarbajev, president van Kazachstan sinds 1990, in de door hem nieuw ontworpen hoofdstad Akmola een stalen constructie van 105 meter hoog laten neerzetten. Daar bovenop een groot gouden ei. In het midden van dit ei heeft Nazarbajev een gouden afdruk van zijn hand achtergelaten. Elke dag komen duizenden Kazachen naar de hoofstad om per lift omhoog te zoeven naar dit gouden ei. Daarbinnen laten ze zich dan vereeuwigen op het moment dat hun hand in het afgietsel van hun president glijdt. Dat is nog eens iets anders dan we in de film Borat(2006), waarin de Engelse acteur Sacha Baron Cohen de Kazachstaanse reporter ‘Borat’ speelt, te zien krijgen. Cohen gaat trouwens Saddam Hoessein spelen in de film Dictator (2012 – van Lerry Charles), volgens de producenten een heldenverhaal over een dictator die zijn leven riskeert om ‘zijn land te vrijwaren van de democratie die hij zo liefdevol onderdrukt’, gebaseerd op de onder Saddams naam gepubliceerde roman Zabibah en de koning. En dan hebben we nog Hadj Omar Bongo Ondimba, de in 2010 gestorven dictator van Gabon, die zijn autobiografie in stripvorm liet verschijnen en als verplichte literatuur in lesprogramma’s liet opnemen. Al deze mannen – het zijn altijd mannen , en hun vrouwen doen gewillig mee – hebben op de tirannenschool gezeten, waarop het onlangs in het Nederlands uitgegeven boekje (Dictator voor beginners – handboek voor tirannen in spe) van André de Guillaume beslist verplichte kost zal zijn. Op luchthartige toon vertelt deze, hoe een toekomstige dictator de weg omhoog kan vinden en daar kan blijven. Aan de hand van prangende vragen als: Hoe onderdruk je de vrijheid van mening en de vrije pers? Hoe organiseer je een coup? Hoe ontwerp je een nieuwe vlag? Hoe begin je een nieuwe religie? Hoe vergaar je je rijkdommen en hoe behoud je die? En hoe kom je hier uiteindelijk allemaal mee weg? Hoe kun je op je oude dag, te midden van je talrijke kroost en verzorgd door een regiment vrouwen, rustig de plantjes in de paleistuin water geven, terwijl je in de loop van je leven honderdduizenden mensen hebt laten vermoorden? Zoals Idi Amin, de slager van Afrika, die de laatste jaren van zijn leven in weelde doorbracht in Saoedi-Arabië (en daar tenslotte wel – in 2003 – aan sifilis stierf). Over Amin zijn twee speelfilms gemaakt: Rise and fall of Idi Amin (1981)van Sharad Patel, en The last king of Schotland (2007) van Kevin Mac Donald. Amin was een bewonderaar van Schotland, - hij stuurde er zelfs soldaten heen om doedelzak te leren spelen, uiteraard gekleed in kilt. De Guillaume raadt dictators aan op elegante wijze het veld te ruimen. Dat lukt echter niet elke tiran. Toen Hiter besefte, dat hij verloren had, vond hij dat heel Duitsland ten onder moest gaan – zoals Nero, in zijn pathologisch narcisme, beweerde dat Rome van hem was: als ik het wil afbranden, doe ik dat). Sommige dictators proberen een comeback te maken. Vanaf het moment dat hij voet op Elba zette, bereidde Napoleon zijn terugkeer voor. Toen Mussolini in 1943 ten val kwam, stichtte hij in Noord-Italie een fascistische republiek en was hij binnen het jaar weer aan de macht. Zorg er in ieder geval voor, adviseert De Guillaume, dat al het afgeperst geld veilig doorgesluisd is naar belastingparadijzen als Belize, Zwitserland, Bermuda, Seychellen en/of de Dominicaanse Republiek. En het aller moeilijkste voor een dictator: zeg iets zinnigs als je je laatste adem uitblaast. In ieder geval iets wat de volgende generaties bezighoudt. Een item waaraan De Guillaume geen aandacht besteedt: ook door kleding kan een dictator laten zien, dat hij zich onderscheidt als alleenheerser. Idi Amin had dat goed begrepen. Hij baseerde zich op het Mao-pak, dat hij verfraaide met allerlei Afrikaanse roesjes en tierelantijnen. En De Grote Leider Van De Lybische Revolutie (door Bert Wagendorp aangeduid als de grote broer van Zappa)hult zich vaak in funky gewaden en laat zich voeden met kamelenmelk door voluptueuze Oekraïense vrouwelijke lijfwachten in een decor van bedoeïnententen.

In zijn voorwoord bij De grote dictatortour (2010) van Marten Blankesteijn en Irene de Zwaan geeft Jort Kelder toe, dat hij een ziekelijke belangstelling heeft voor dictators. Een ongezonde fascinatie voor hun aberraties en ontsporingen. Het bandeloze, het beestachtige van dictators intrigeert hem. Het is abject. Politiek verwerpelijk. En het mag niet. Daarom juist. De grote dictatortour gaat langs de landen van sinistere Arabische despoten en cynische apparatsjiks, voormalige communisten in de zelfstandig geworden sovjet-republieken. Van Syrië (de volgende dominosteen? – President Bashar al-Assad heerst er sinds 2000 met strenge hand) en Jemen tot Oman en Iran, en van Kazachstan en Kirgizië tot Tadzjikistan, Oezbekistan en Turkmenistan. De schrijvers ontmoeten tal van mensen met verschillende functies in deze landen. Ze stoten vooral op berusting en gelatenheid. Maar in met name de Arabische landen soms ook op onvrede en verzet. Ongelooflijk hoe de bakens in een jaar tijd verzet zijn. Vooral in de hoofdstukken over Egypte en Iran zijn daarvan de voortekenen al merk- baar.( Esraa Abdel Fattah licht in het genoemde interview toe, hoe de Egyptische revolutie al jaren sluimerde en hoe zij zich nu sterk maakt voor de oprichting van ‘een stevige liberale partij’). Maar dat het zo snel zou gaan, had natuurlijk niemand verwacht. De schrijvers benadrukken in hun nawoord wel, dat alle landen die zij bezocht hebben, totaal geen historische ervaring met welke vorm van democratie dan ook hebben. In de oude Romeinse republiek van 2500 jaar geleden benoemde de Romeinse senaat soms iemand die een half jaar de touwtjes in handen kreeg om op een efficiënte manier orde op zaken te stellen en veranderingen door te voeren. Daarna had de kibbelende senaat het weer voor het zeggen. Totdat Julius Caesar zichzelf tot dictator voor het leven uitriep. Wat moet je dan? Hoe krijg je zo iemand weer weg? Ook in de door Blankesteijn en De Zwaan bezochte Arabische landen en de voormalige sovjet-republieken zitten de heren er niet voor een half jaar, ook al pronken ze met de door hen georganiseerde verkiezingen en getolereerde parlementen. Uiteraard heerst er in hun staten meer repressie dan tolerantie. In Libië staat nu Khadaffi – na ruim veertig jaar – vóór zijn val. Hij is nu aan de beurt en ligt danig onder vuur. Het valt nog niet te zeggen , hoe het met hem zal aflopen. Duidelijk is wel dat hij geen baat meer heeft bij het boekje van De Guillaume. Zijn eigen groene boekje zal massaal verbrand worden. Dat is zeker. En dan zijn er nog Fidel, Kim en Robert, en al die anderen. Wat zal er van hun geest overblijven. Waarschijnlijk niet veel. Hun nalatenschap zal heel erg snel eroderen. In maximaal twee generaties.