Grote en kleine verhalen

Begin januari las ik ergens, dat Reinout Oerlemans deze zomer zijn tweede speelfilm gaat regisseren. “Het gaat om een groot verhaal uit de Nederlandse geschiedenis”, zegt hij. Er stond bij, dat zijn eerste film goed was voor meer dan 1,2 miljoen bezoekers en dat zijn bedrijf Eyeworks daarnaast vier van de vijf best bezochte bioscoopproducties in 2010 maakte. Dus met deze nieuwe film zal het ook wel lukken. Ik vroeg me wel af wat dat is: een groot verhaal uit de Nederlandse geschiedenis. Zijn er ook kleine verhalen? Zo ja, kunnen die dan een groot publiek trekken?

Ruim voor sluitingstijd van het jaar 2010 liet ik me overhalen mee te gaan naar een debatavond in Utrecht over Poncke Princen, die tijdens de Indonesische dekolonisatieoorlog deserteerde uit het Nederlandse leger en zich aansloot bij de republikeinen. Filmmaker Arend Steenbergen wil onder de werktitel Soldaat tegen Oranje een speelfilm maken over Princens desertie van omstreeks 1948. Over individuele keuzes maken in plaats van andermans bevelen blind opvolgen, zoals hij het noemde. De reacties in de zaal waren zeer divers. Van ‘ordinaire deserteur’ en ‘die gast heeft niets bijgedragen aan de geschiedenis’ tot ’een vrijheidsstrijder’ en ‘ik weet dat ik in een verkeerde oorlog heb gevochten’. Zou dit een groot of een klein verhaal zijn uit de Nederlandse geschiedenis? Of hangt de typering groot of klein af van de vraag hoe je Princen ziet: als held of als landverrader? En of de betreffende gebeurtenissen het begin of het einde van nationale macht aankondigden?

Een paar dagen na het artikeltje over Oerlemans las ik in de Volkskrant een kort

interview met hem, waarin duidelijk wordt dat het een 3D film moet worden over de overwintering op Nova Zembla eind 16e eeuw. Hugo Heinen gaat het script schrijven over tocht en overwintering van Willem Barentz en Jacob van Heemskerk, die bij hun terugkeer te horen kregen, dat Cornelis Houtman er intussen in geslaagd was het Verre Oosten te bereiken via de zuidelijke route. Volgens Oerlemans gaven beide expedities hoop op een toekomst in een tijd waarin Holland probeerde zich staande te houden in de strijd met de overheersende Spanjaarden. Een heldhaftige opzet voor eeuwen van voorspoed, zegt hij. En van koloniaal gewin natuurlijk, waaraan eind veertiger, begin vijftiger jaren van de vorige eeuw een einde kwam met de politionele acties tegen de rebellerende nationalisten van Indonesië, bij wie Poncke Princen zich aansloot. Is een groot verhaal dat van helden en een klein verhaal dat van loosers? Of stond Princen vanuit het oogpunt van de historisch onherroepelijke schreeuw om dekolonisatie aan de winnende kant? En was hij een held.

Kort voor sluitingstijd van het jaar 2010 ontmoette ik een tweede soldaat tegen Oranje. In het kasteel van ‘s- Heerenbergh , een stadje in de Lijmers (Achterhoek) aan de grens met Duitsland. Ik was er voor een familiebijeenkomst (wij zijn er geboren, op 150 meter afstand van het kasteel ; in ’s Heerenberg ligt ook het oude klooster Don Rua, tot 1974 seminarie van de Salesianen – waarvan onlangs de interne pedofiele praktijken boven water zijn gekomen - en daarna overgenomen door de Stichting Gouden handen; zo’n naam krijgt dan ook een andere lading) en trof in het kasteel een tentoonstelling aan over graaf Hendrik van den Bergh (1573-1638). Zijn vader was een zwager van Willem van Oranje en stadhouder van Gelderland maar liep over naar de Spaanse vijand. Ook zoon Herman diende als bevelhebber in het Spaanse leger maar wisselde (voor geld overigens) die job later in voor die van legeraanvoerder aan de staatse kant. Vader en zoon maken een tegengestelde beweging. Van Oranje naar Spanje en van Spanje naar Oranje. Helden of loosers in een groot verhaal? Wat dreef de heren Van den Bergh in de tijd van de Tachtigjarige Oorlog? Daarover geeft de tentoonstelling geen uitsluitsel. Wel over hun voortplantingsdrift. Getrouwd met vier, vijf vrouwen van verschillende nationaliteiten is geen uitzondering. En ritsen kinderen dus daar op het kasteel. Nou ja, wij waren ook met z’n zevenen thuis.

Een groot verhaal moet met grootse middelen verteld worden, zal Oerlemans gedacht hebben. Hij wil de overwintering op Nova Zembla in 3D filmen. Met behulp van Amerikaanse experts. Maar is 3D zinnig om een groepsproces te verfilmen zoals dat zich in Das Boot (1981) van Wolfgang Pedersen ontwikkelt? Oerlemans vergelijkt zelf het ‘boeiende’ groepsproces dat zich in het zelf gebouwde huis op Nova Zembla moet hebben afgespeeld met dat van de hermetisch afgesloten bemanning van de Duitse onderzeeër in de Tweede Wereldoorlog. 3D lijkt vooral geschikt om kijkers spectaculaire bewegingen als in een reuzenrad zelf te laten meebeleven. Niet om de verhoudingen in een geïsoleerde en bedreigde groep minutieus te volgen.

Over groepsprocessen gesproken. In 1915 zeilt een Katwijkse zeillogger de Noordzee op. De Eerste Wereldoorlog is in volle gang en de zee ligt vol met mijnen. In Katwijk spreken de dominees over duistere tijden en de verfoeilijke nieuwlichterij van de moderne badgasten. Aan boord bevinden zich dertien vissers, waaronder de charismatische Arend Falkenier. De anderen raken gaandeweg onder de indruk van zijn openbaringen, en Arend neemt het commando van de logger over. Hij vertelt dat de wereld is vergaan en dat de bemanning is uitverkoren om samen met hem naar het nieuwe Jeruzalem te varen, waar vrouwen en kinderen veilig wachten. Drie bemanningsleden gaan hier niet in mee en worden gruwelijk vermoord. Uiteindelijk treft een Noors vrachtschip de ontredderde bemanning van het totaal onttakelde schip aan en brengt haar naar Engeland. Terug in Nederland worden de tien overgebleven vissers in verschillende inrichtingen ondergebracht. Tot veroordelingen komt het niet. Er is een roman over geschreven. En een toneelstuk. Maar deze eruptie van godsdienstwaanzin en Nederlands fundamentalisme is nooit verfilmd. Omdat er alleen maar verliezers waren? En geen helden? Of moeten we helden maar gewoon neutraal opvatten, in de zin van protagonist? Dat kan dan een dramatische held zijn, of een komische held of een tragische held. Of een gedesorienteerde held. In het laatste geval is er zo’n grote kloof ontstaan tussen het ego en zijn onbewuste, tussen de held en zijn innerlijk potentieel, dat gewelddadigheid, onmacht of een verloren gevoel het resultaat zijn.

In ieder geval zitten er in alle vier verhalen geen hoofdrollen voor vrouwen. Wie gaat er eens een groot verhaal uit de Nederlandse geschiedenis verfilmen met vrouwen als helden? Of als verliezers. Dat kan natuurlijk ook en komt waarschijnlijk dichter bij de werkelijkheid. Of kennen vrouwen alleen kleine verhalen? Pieter Verhoeff heeft ‘kleine’ verhalen uit de Nederlandse geschiedenis verfilmd. Het teken van het beest (over een voeger en klompenmaker die in 1929 vier veldwachters doodschoot) en de Dream (over de Hogerhuis-zaak in 1895). En Nynke natuurlijk. Over de schrijfster van Afke’s Tiental en vrouw van Troelstra die zich van hem liet scheiden toen ze tot huisvrouw gedegradeerd dreigde te worden. Een klein verhaal over een grote vrouw. Groots gespeeld door Moniek Hendrix, die er een gouden kalf mee won. Nynke werd ook een gouden film (meer dan 100.000 bezoekers). Oerlemans mikt waarschijnlijk op meer kijkers. Veel meer. Met behulp van 3D. Maar voegt 3D in dit geval iets toe, of dient het voornamelijk om meer mensen te trekken met ook nog eens een duurder bioscoopkaartje? We zullen het zien.


Dick Gilsing