Het probleem van het waarheidscriterium

(...) Het probleem van het waarheidscriterium speelt  niet alleen tussen de wereldgodsdiensten. Het kan ook het intermenselijk gesprek binnen een godsdienst zoals het christendom of de islam bederven. De reden is dat elke openbaring voor velerlei interpretaties vatbaar is. Wat is het criterium voor de religieus ware interpretatie? De katholieke kerk heeft een institutioneel criterium opgesteld: wat pausen en concilies besluiten, is de waarheid voor alle christenen. Getergd door verschillende disputationes met zijn katholieke broeders werd Luther er in 1519 toe gebracht dit institutionele criterium door een ander te vervangen: elk individu dat gewetensvol de bijbel leest, wordt bij zijn interpretatie direct door God geïnspireerd en heeft dus de waarheid in pacht. Ook dit binnenchristelijke dispuut over het criterium voor ware bijbelinterpretatie is onoplosbaar.

Zoals we op grond van het bovenstaande verwachten, is namelijk het katholieke argument voor het Vaticaanse waarheidscriterium circulair. Het stelt dat pausen en concilies de ware interpretatie van de bijbel vaststellen omdat de katholieke kerk het lichaam van Christus is en daardoor het universele sacrament van het heil voor alle mensen vormt. Maar hoe weten we dat? Het is vastgesteld door pausen en concilies (onder meer in de constitutie Lumen gentium). Luthers argument voor het protestantse waarheidscriterium is al even circulair. Het komt hierop neer: 'Dit is mijn standpunt en ik kan niet anders.' Dat wil zeggen: 'Bij het opstellen van mijn nieuwe waarheidscriterium werd mijn geweten direct door God geïnspireerd en daaraan moet ik me onderwerpen.' Omdat protestanten en katholieken de wederpartij nooit van het eigen waarheidscriterium zullen kunnen overtuigen, zal de oecumenische beweging altijd weer in elkaar storten zodra men het echt eens wil worden over geloofszaken.

Het verschil tussen de waarheidscriteria bepaalt de vorm die de verschillende kerken hebben aangenomen. Het katholieke criterium is institutioneel en autoritair: er is een politbureau voor het vaststellen van religieuze waarheid. Dat heeft als voordeel dat de doctrinaire eenheid van de wereldkerk bewaard blijft maar als nadeel dat de kerk onverenigbaar is met democratie. Het protestantse criterium is individualistisch en egalitair: iedereen heeft zijn eigen waarheid in pacht. Dat heeft als voordeel dat protestanten zonder moeite democraat kunnen zijn maar als nadeel dat protestantse kerken de tendens hebben zich op te splitsen. Dat die opsplitsing niet doorgaat totdat elk protestants individu zijn eigen kerk heeft opgericht, is slechts te danken aan de kuddementaliteit van de mens. Het zou bijster ongezellig zijn als elke gelovige op zijn eentje thuis zijn eredienstje celebreerde.

We kunnen dus concluderen dat een echte dialoog tussen monotheïstische openbaringsgodsdiensten altijd schipbreuk zal leiden op het probleem van het waarheidscriterium. Ik zou me hier geen zorgen over maken, ware het niet dat enkele nijpende problemen van de mensheid, zoals overbevolking, waarschijnlijk onoplosbaar zijn zonder constructieve samenwerking tussen de wereldgodsdiensten. Er is maar één manier om het probleem van het waarheidscriterium uit de weg te ruimen. Openbaringsgodsdiensten zouden de aanspraak op waarheid van hun religie radicaal moeten opgeven en de verhalen over het bovennatuurlijke die hun traditie bepalen, moeten nemen voor wat ze zijn: mythen die stammen uit een vroegere cultuurfase van de mensheid en die ons soms nog beroeren omdat ze getuigen van menselijke verlangens en tekortkomingen.

Ik acht het niet waarschijnlijk dat het Vaticaan of de islam deze stap ooit zal zetten, ofschoon veel protestantse auteurs een eind in de goede richting gaan. Laten de Nederlandse bisschoppen dus eens aan onze multiculturele bevolking uitleggen hoe ze zich een constructieve dialoog met andere religies voorstellen zolang ze vasthouden aan het autistische waarheidscriterium van de kerk van Rome. En laten alle religieuze leiders van de wereld ons verklaren hoe ze de tolerantie die ze meestal met de mond belijden, denken te verenigen met de absurde waarheidspretenties van hun heilige boeken.

Herman Philipse - Atheïstisch manifest en De onredelijkheid van religie
Pag. 133-135
Met een voorwoord van Ayaan Hirsi Ali
2004 Uitgeverij Bert Bakker - Amsterdam

Bestellen?