Twee maal Anne Frank

Afgelopen week was de documentaire In de rij voor Anne Frank van Robert van Schinkel op tv te zien. Vier jaar lang filmde hij van tijd tot tijd de lange rij wachtenden voor het Anne Frank Huis in Amsterdam. In weer en wind, in de kou, onder een stralend blauwe hemel. Het is een ontroerende film geworden over mensen van over de hele wereld die iets herkennen in het meisje dat in 1933 naar Nederland vluchtte voor het nazi regime maar er elf jaar later niet aan ontkwam. Donderdag 8 mei ging Anne in première in een speciaal daarvoor gebouwd theater aan het IJ in Amsterdam. Geschreven door Jessica Durlacher en Leon de Winter, in opdracht van het Anne Frank Fonds in Basel. O. a. Ronald Leopold, directeur van de Anne Frank Stichting in Amsterdam, bekritiseerde in de aanloop naar de première de in zijn ogen te commerciële opzet van dit project.

Per jaar bezoeken ruim een miljoen mensen het Anne Frank huis. Gemiddelde wachttijd: anderhalf uur.
Ze komen overal vandaan en velen identificeren zich op een of andere manier met Anne Frank. In zijn film benadrukt Robert van Schinkel het internationale aspect en de diversiteit van de bezoekers door een groot aantal meisjes in de leeftijd van Anne een fragment uit haar dagboek te laten voorlezen. Wachtend in de rij en lezend in hun eigen taal. Komend uit Nederland, België, Frankrijk, Duitsland, Italië, Engeland, maar ook uit China, Australië, Botswana, Canada, Columbia, Rusland, Zimbabwe en vele andere landen. Een aantal anderen komen in de film aan het woord over hun drijfveren om naar het Anne Frankhuis te komen. Voor en na hun bezoek. Een Amerikaan vertelt hoe hij ook als kind vanuit Duitsland naar Nederland kwam maar de kans had tijdig te emigreren naar de VS. Een Koerdische man en vrouw uit Irak brengen heel bewust een bezoek aan het pand om hun nog altijd traumatische ervaringen na de gifgasaanval van Saddam Houssein te verwerken. De vrouw citeert deze woorden van Anne: “Om een toekomst op te bouwen moet je het verleden niet vergeten.” Voor een homo uit Paraguay is Anne een groot voorbeeld, “een symbool voor verzet en vrijheid”. Een Oostenrijkse vrouw herdenkt op deze manier de dood van haar opa, die als militair in het Duitse leger in Nederland omkwam, en van haar vader die zijn geamputeerde jeugd niet kon verwerken. Twee Tibetanen herinneren aan de bezetting van Tibet door China, waarbij een miljoen mensen omkwamen. Zij wisten te vluchten naar Nepal. “De strijd die Anne Frank heeft gestreden, geldt ook voor ons”, verklaren ze. Een vrouw uit Hongkong vertelt met moeite over haar ervaringen met de Japanse bezetters. Haar vader werd onthoofd, haar moeder verkracht. Als jong meisje moest ze zien te overleven. Allen zijn geroerd door het vertrouwen en de hoop die Anne Frank in haar dagboek verwoordde, en diep onder de indruk van de omstandigheden waarin ze haar dagboek schreef. De documentaire, gemaakt met steun van de Anne Frank Stichting, is nog te vinden op internet, en is ook uitgegeven als DVD.

Voor de première van Anne waren 1100 mensen uitgenodigd in het nieuwe theater in het westelijk havengebied in Amsterdam, onder wie koning Willem-Alexander en Buddy Elias, een neef van Anne en het laatste nog levende familielid. In 1955 was er al een toneelversie gemaakt door het schrijversechtpaar Hackett-Goodrich, die het dagboek wereldberoemd maakte. Die versie is in Nederland gespeeld met Jip van Wijngaarden en Jeroen Krabbé. Het schrijversechtpaar De Winter-Durlacher gebruikt in hun versie letterlijke teksten uit het dagboek en heeft het geheel gevat in een kader, om het verhaal te verbinden met onze tijd, zo vertelde De Winter bij P&W. Dat kader is Anne’s droom om schrijver te worden, een droom die niet in vervulling is gegaan. Het Anne Frank Fonds in Basel, in 1963 in het leven geroepen door Otto Frank, nam het initiatief voor het stuk. De Anne Frank Stichting (1957) in Amsterdam, die niet betrokken is bij de voorstelling, liet weten moeite te hebben met het commerciële karakter: “Het wordt gepresenteerd als een gezellige avond uit, met een 3 D hapjesbar, borrelbox en hostessen. Dat past naar ons oordeel niet bij de geschiedenis van Anne Frank.”

De ongemakkelijke verhouding tussen Fonds en Stichting speelde in de berichtgeving naar aanleiding van de première verder geen rol. De recensies over Anne namen wel een opmerkelijke plaats in. Letterlijk en figuurlijk. Het Parool kopte op de eerste pagina in de rechter bovenhoek: “Anne is als film zonder close-ups.” NRC Handelsblad drukte een recensie met foto van het stuk over volle lengte en breedte van de frontpagina af. Beide recensies zijn kritisch. Lovende woorden over de bijzondere vormgeving en indrukwekkende decors. Tot stand gebracht door hetzelfde team dat de presentatie van de al jaren draaiende muscical Soldaat van Oranje verzorgde, onder de artistieke leiding van regisseur Theu Boermans. Anne’s ouderlijk huis aan de Merwedestraat, het voor- en achterhuis aan de Prinsengracht, een Parijse bistro waar Anne haar verhaal vertelt aan een jonge uitgever, alles op bijna ware grootte, voorzien van realistische en steeds kloppende details. Maar alle technische innovaties zoals de draaibaarheid van de decors en imponerende uiteenwijkende gevels tonen ook de zwakte van de voorstelling. Het gaat hier niet om een avonturenepos (zoals in Soldaat van Oranje) maar om een intiem coming-of-age-verhaal van een gewoon meisje onder extreme omstandigheden. Klein spel en karakternuances blijken in dit onmetelijke decor niet goed mogelijk, waardoor beklemming, ontroering en intimiteit te weinig aan bod komen. Al wordt het spel van Rosa da Silva als Anne en Paul R. Kooij als Otto Frank wel geprezen. “Deze Anne mist gelaagdheid”, kopt de NRC op de voorpagina. En Het Parool concludeert dat de geschiedenis prachtig inzichtelijk wordt gemaakt maar veel te weinig invoelbaar is. NRC relativeert zijn kritische recensie met een pagina vol lovende opmerkingen van een aantal van de 1100 genodigden, en hun dertien- of veertienjarige dochters, verderop in de editie van vrijdag 9 mei. Ook de Volkskrant bekritiseert het heen en weer tussen een intiem toneelstuk over mensen in het nauw en de hang naar een theaterspektakel. Spel en regie verdienen hier de nodige plussen. De recensente van Trouw is ronduit positief in haar oordeel (kop: “Perfecte Anne in een filmisch decor”). Misschien spreekt deze bewerking een jongere generatie meer aan. Dat was overigens de opdracht van het Fonds: te zoeken naar een vorm waarin het verhaal van Anne aan volgende generaties kan worden doorgegeven. We gaan het zien. In ieder geval is er plaats genoeg in het nieuwe theater van producenten Robin de Levita en Kees Abrahams en de voorstelling draait nog tot in lengte van dagen. Over de ‘commerciële opzet’ hoor je al niemand meer.

Dick Gilsing