De ene tolerantie is de andere niet.

In Donners integratienota wordt cultuurrelativisme afgezworen en het internaliseren van Nederlandse waarden als voorwaarde voor inburgering gezien. Dat is mooi, maar bepaalde kringen zijn wel wat erg enthousiast. Is dit een andere Donner dan degene die na de moord op van Gogh het verbod op godslastering in ere wilde herstellen?

De minister is een oer-calvinist, een theoreticus bovendien, met een agenda. Hij ziet Nederland als
gebaseerd op gemeenschappelijke waarden die ontleend zijn aan een christelijk verleden: de "historisch-culturele basis" waarop uiteindelijk de rechtstaat werd gefundeerd. Integratie wordt zo het verwerven van cultureel Nederlanderschap, afscheid wordt genomen van het multicultureel model waarin allerlei groepjes met eigen normstelsels langs elkaar en langs de hoofdstroom heenleven.

James Kennedy benoemde de Nederlandse cultuur ooit als "seculiere tolerantie": de homogene niet-religieuze cultuur waarbinnen allerlei godsdienstige uitingen mogelijk zijn, als ze zich maar bij voorkeur achter de voordeur van woning of godshuis afspelen. Daarbuiten, op maandag tot en met zaterdag, zijn we allemaal gelijk. Die tolerantie ontwikkelde zich uit de pacificerende ingreep van de elite in de late 16e eeuw om de boel rustig te krijgen en religieuze twisten tussen allerlei nieuw-ontstane sektes en richtingen te vermijden. De groepjes lieten elkaar voortaan met rust, de staat gedoogde en zo ontstond de fameuze Nederlandse tolerantie.

Uiteindelijk groeide uit deze manier van samenleven de seculiere tolerante maatschappij met zijn typisch Nederlandse moderniteiten. Juist omdat godsdienst het publieke domein niet domineerde kwam er de laatste halve eeuw relatief makkelijk ruimte voor naaktstranden, vrouwen- en homorechten, sexuele vrijheden en jeugdcultuur.

Shervin Nekuee beschreef (NRC, 20/6) hoe hij juist van Donner over dat ontstaan van de Nederlandse tolerantie net na de reformatie had geleerd, en hoe dat afwijkt van de 'romantische' opvatting van een vrijblijvende tolerantie waarin alles 'moet kunnen'. Het is opmerkelijk dat in een land met zoveel Geert Mak dit simpele gegeven, deze kernwaarde van onze cultuur, niet meer aandacht krijgt.

In de seculiere tolerantie kunnen juist allerlei dingen ook niet, althans: ze worden niet bijster op prijs gesteld. Hoofddoeken, bijvoorbeeld, als publieke uiting van religieuze apart-heid. Meer algemeen: veel van wat 'orthopraxie' wordt genoemd, dus gedragsvoorschriften die voortvloeien uit godsdienst, op het gebied van kleding, voedsel, slachten, sex, of wie met wie trouwt, botsen natuurlijk met een dagelijks leven waarin vanwege de lieve vrede godsdienst onzichtbaar hoort te zijn.

Het was mooi geweest als Donner met al zijn historisch besef in de integratienota juist deze historisch-culturele hoeksteen van inburgering zou hebben benadrukt. Nieuwkomers naar dit land zijn er immers bij gebaat vooral ook de impliciete regels van de cultuur te begrijpen waarin men hoort te integreren. Het is voor een migrant handig te begrijpen waarom het homohuwelijk hier geen probleem is en een hoofddoek wel.