Pijnlijke kwesties: De vrouw

Wat de Koran over de vrouw zegt, is niet altijd even duidelijk en expliciet. De regelingen die de islam ten aanzien van de positie van de vrouw heeft getroffen, staan daarentegen duidelijk beschreven en uitgespeld in de sharia. Ook hier geldt weer onverkort dat wat de islam ten aanzien van de vrouw leert, niet alleen uit de Koran af te leiden is, maar dat alle genres gezaghebbende teksten daarbij betrokken moeten worden.

Dit spreekt haast vanzelf, maar het kan niet vaak genoeg gezegd worden. Zelfs bij het protestantisme is dit het geval. Het is eenieder duidelijk dat het onmogelijk is een beschrijving van de leerstellingen van het protestantisme te maken zonder ook naar andere documenten dan de Bijbel te kijken. En dat terwijl het protestantisme expliciet de regel 'Alleen bij de Schrift', sola scriptura, hanteert. Bij de islam is het niet anders: alleen de Koran is als bron van een adequate beschrijving onvoldoende. Bovendien onderschrijft de islam ook nog eens de protestantse regel sola scriptura niet.

Zowel de Bijbel als de Koran zijn geen moderne boeken. De opvattingen over de vrouw die deze teksten bevatten, zijn dan ook niet modern. Veel kerkgenootschappen, maar niet alle, hebben de onmoderne uitspraken over de vrouw tot dode letter verklaard. Te denken valt aan 'Vrouwen, weest uw man onderdanig', dat maar liefst drie keer in het Nieuwe Testament voorkomt (Efeziërs 5:22, Colossenzen 3:18 en 1 Petrus 3:1). In een van de brieven van Paulus lezen we: 'Ik sta niet toe dat een vrouw onderricht geeft of gezag over de man heeft; zij moet zich rustig houden' (1 Timotheüs 2:12). Deze verzen worden door de kerken genuanceerd bekeken, in een historische context geplaatst, en zo bedaard mogelijk buiten de discussie gehouden. Zodra dat niet gebeurt, ontstaan er grote spanningen omdat de moderne opvattingen over de vrouw en de rolverdeling tussen man en vrouw in het Westen diep zijn ingevreten. In de islamitische wereld is dat anders. De sharia gaat in onmoderniteit vaak nog verder dan de Koran.

Soera 4:34, in de vertaling van Kramers, zegt meteen duidelijk waar het op staat:

De mannen zijn opzichters over de vrouwen
voor wat God aan de een meer heeft gegeven dan aan de ander.

Of, zoals Leemhuis vertaalt:

De mannen zijn zaakwaarnemers voor de vrouwen
omdat God de een boven de ander heeft bevoorrecht.

Soera 2:228 is niet veel anders:

De mannen hebben een positie boven [de vrouwen].
(Leemhuis)
De mannen hebben een rang boven [de vrouwen].
(Kramers)

Soera 33:33 richt zich gezien de gebruikte grammaticale vormen tot vrouwen, en voegt aan de vorige verzen toe:

Blijft in jullie huizen (Leemhuis)
Blijft rustig in uw huizen (Kramers)

De meestal door mannen naar voren gebrachte stelling dat vrouwen de deur niet uit mogen zonder de toestemming van hun man, is op dit vers gebaseerd. In een aantal islamitische landen is dit vers zo opgevat dat vrouwen wanneer ze een paspoort of uitreisvisum willen aanvragen, als waren ze minderjarige kinderen ook een briefje met toestemming daarvoor van hun man nodig hebben.

Maar in moderne westerse ogen is vooral het slot van 4:34 aanstootgevend. Kramers vertaalt:

Maar zij van wie gij opstandigheid vreest
vermaant haar
en vermijdt haar op de rustplaatsen
en slaat haar.

Leemhuis:

Maar zij van wie jullie ongezeglijkheid vrezen
vermaant haar
laat haar alleen in de rustplaatsen
en slaat haar.

Het gaat dus niet om het slaan van vrouwen die daadwerkelijk ongezeglijk zijn, maar om het slaan van vrouwen van wie uitsluitend gevreesd wordt dat ze ongezeglijk zullen zijn. In de meeste westerse landen is zulk slaan bij wet verboden. 'Slaat haar', in het Arabisch wa-Dribuuhunna, betekent echt gewoon 'slaan'. Het werkwoord komt in de Koran in die betekenis tientallen keren voor, ook bijvoorbeeld in soera 8:12, het vers over de nekken en de vingerkootjes van de ongelovigen. Gelijkheid voor de wet is hier ver te zoeken. Mannen krijgen in dit vers het recht te slaan, vrouwen krijgen niets.

De superioriteit van monogamie boven polygamie is niet vanzelfsprekend. Maar het is duidelijk dat als een man wel meer dan één vrouw mag huwen, en een vrouw niet meer dan één man, dat dan het principe van gelijkheid voor de wet van man en vrouw geschonden is. Soera 4:3 schrijft voor:

Indien gij ducht niet rechtmatig te zullen zijn ten aanzien van de wezen
huwt dan wat u aanstaat van de vrouwen
een tweetal en een drietal en een viertal.

Leemhuis:

Als jullie vrezen ten aanzien van de wezen niet juist te handelen
trouwt dan met zoveel vrouwen als jullie goeddunkt
twee, drie of vier.

Er doen over deze kwestie een aantal overbekende, in wezen apologetische opmerkingen de ronde. De bekendste is dat door de vele gewapende conflicten er in het antieke Arabië een vrouwenoverschot was ontstaan. Daardoor zou polygamie nodig zijn geworden. Het bestaan van zo'n vrouwenoverschot is nooit aangetoond. In de moderne Arabische wereld bestaat overigens zoals de cijfers uitwijzen juist een mannenoverschot.

Haast even bekend is de andere opvatting. In de periode voor de islam zou het aantal vrouwen waar een man mee gehuwd kon zijn, onbeperkt zijn geweest. (Dit veronderstelt tot op zekere hoogte weer een vrouwenoverschot.) Hiertegen trad de islam regulerend op, en het aantal echtgenotes werd beperkt tot vier. Moderne moslims zouden dan die lijn verder door moeten of willen trekken, totdat we op monogamie uitkomen.

Het probleem hierbij is dat we eigenlijk niet weten of in de tijd voor de islam het aantal echtgenotes inderdaad onbeperkt was. Bovendien heeft een man volgens de sharia, maar ook volgens de Koran, zie bijvoorbeeld het slot van vers 4:3, het recht seksuele omgang te hebben met een onbeperkt aantal slavinnen. Het aantal partners wordt dus door de islamitische regelingen op geen enkele wijze beperkt. De ongelijkheid in rechten tussen mannen en vrouwen, slaven en slavinnen, vrijen en slaven, is hier bijzonder groot.

Eigenlijk zou vooral de positie van de slaven hier om extra aandacht moeten vragen. In de moderne wereld is, door toedoen van het christelijke Westen, de slavernij in de eerste helft van de negentiende eeuw afgeschaft. Moderne mensen kunnen zich nauwelijks nog een voorstelling maken van waar slavernij op neerkomt. Bijbel en Koran beschouwen daarentegen de slavernij als iets vanzelfsprekends, maar een gruwelijker voorbeeld van ongelijkheid voor de wet dan slavernij is haast niet te bedenken. Ook is slavernij een schrijnend voorbeeld van een schending van de Gouden Regel. Aangezien niemand tot slaaf gemaakt wil worden, zou ook niemand een ander tot slaaf moeten willen maken. De sharia gaat realistisch met de slavernij om, en slavernij is in de islamitische wereld onder invloed van het Westen in het algemeen in theorie verboden. In sommige landen overigens nog niet zo lang. Over de prakijk van landen als Mauretanië en het Arabisch schiereiland, alsmede Soedan en ommelanden, bestaat grote twijfel.

Een ander groot verschil in rechten tussen man en vrouw is dat de Koran, en ook de sharia, het aan een islamitische man toestaat met een joodse of een christelijke vrouw te huwen, maar het omgekeerde is verboden. De sharia behandelt deze kwestie in de hoofdstukken over de 'gelijkheid van rang' van de echtelieden, want ongelijkheid ten aanzien van geboorte of stand vormt volgens de sharia een huwelijksbeletsel. Christen of jood zijn levert naar het oordeel van de islam een zo grote ongelijkheid van geboorte of stand op, dat het een huwelijk van een moslimvrouw met een christen of jood onmogelijk maakt. Anders gezegd, een man die jood of christen is staat qua rang zo ver beneden een vrouw die moslim is dat een huwelijk is uitgesloten. Een vrouw daarentegen is altijd lager van rang dan haar man. dus kan een moslim wel met een joodse of christelijke vrouw een huwelijk sluiten. Deze regeling schendt de moderne westerse opvattingen over gelijkheid van man en vrouw op tal van plaatsen.

Nu de teksten. Soera 2:221 verbiedt aan moslims een huwelijk met 'genotengeefster', maar soera 5:5 stelt dat een huwelijk met christelijke en joodse vrouwen wel is toegestaan.

Ook de eerbare vrouwen onder de gelovigen
en de eerbare vrouwen onder hen aan wie voor u de
Schrift gegeven is.

'Degenen aan wie voor u de Schrift gegeven is' is in de Koran zoals bekend een gewone aanduiding van de joden en de christenen.

Wat betreft de echtscheiding zijn de rechten van de man en de vrouw sterk verschillend. De man heeft het recht tot eenzijdige verstoting. Het is niet goed te zeggen of dit goed dan wel verkeerd is, maar dat het een rechtsongelijkheid tussen man en vrouw oplevert, is duidelijk. Wat tot een duizelingwekkende casuïstiek kan leiden, is dat voor de sluiting van een huwelijk getuigen nodig zijn, maar volgens de sharia voor de verstoting niet. Daarenboven kan de man zijn verstoting herroepen, ook zonder dat daar weer getuigen voor nodig zijn. Tot wat voor onoverzichtelijke situaties dit allemaal kan leiden, is zonder veel mededogen beschreven door Arun Shourie, The World of Fatwas or the Shariah in Action, New Delhi 1995.

Soera 2:223 vergelijkt de vrouw met een akker, wat weer vragen oproept, niet alleen over de verhouding tussen man en vrouw maar ook over het milieu waarbinnnen de Koran is geopenbaard dan wel ontstaan. Het antieke Arabië kende wel dadelteelt, maar waren er ook akkers? Of zou de herkomst van de Koran toch in vruchtbaarder streken gezocht moeten worden, meer naar het noorden, het zuiden van Syrië? Het vers luidt:

Uw vrouwen zijn een akker voor u
zo komt dan tot uw akker
zoals gij maar wilt.

Naar moderne opvattingen is de verhouding van de man tot zijn vrouw anders dan die van de boer tot zijn akker. Maar wie bepaalt welke opvatting de juiste is?

Soera 2:228 is de basis voor de regel dat het getuigenis van een vrouw slechts half zoveel waard is als dat van een man:

Neemt het getuigenis aan van twee uwer mannen
doch indien er niet twee mannen zijn
dan één man en twee vrouwen
... voor het geval dat één van de beide [vrouwen] dwaalt
de andere van beiden haar eraan kan herinneren.

In moderne ogen is dit een wel erg groot verschil in rechtspositie. Toch horen deze zaken eerder thuis bij de sharia dan bij de Koran.

HansJansen

Uit: Zelf koranlezen - Hans Jansen
Hoofdstuk 7 'Pijnlijke kwesties', pag. 193 - 199
Uitgeverij De Arbeiderspers
Amsterdam - Antwerpen
Bestellen?