Het is dus een vergissing te denken dat atheïsme zelf een 'geloof' is

Laten we nu de weg traceren die we hebben afgelegd. Het dilemma van geloof en rede geeft de gelovige met betrekking tot elk van zijn geloofsstellingen twee mogelijkheden. Zo'n stelling ligt ofwel (a) buiten de jurisdictie van de rede, ofwel (b) binnen deze jurisdictie. In het eerste geval kan de gelovige er niet in slagen betekenis te verlenen aan het woordje 'god', en semantisch atheïsme is het gevolg. In het tweede geval is het waarschijnlijker dat een religieuze stelling onwaar is dan dat ze waar is, en moeten we tot klassiek atheïsme besluiten.

Het resultaat is de positie die ik disjunctief atheïsme noem. Religieuze uitspraken zijn ofwel betekenisloos ofwel onwaar. Dit atheïsme is niet een zelfstandige doctrine, die de atheïst zou moeten verkondigen. Integendeel, het is slechts een intellectuele reactie op doctrines die anderen, gelovigen van verschillende pluimage, naar voren brengen.

Het is dus een vergissing te denken dat atheïsme zelf een 'geloof' is, een overtuiging die blind wordt aanvaard. Zoals we hebben gezien berust het disjunctief atheïsme op een reeks argumenten die de vorm hebben van dilemma's.

Kunnen we niet beter agnostisch zijn dan atheïst? Ook dit is een vergissing, zoals uit



het dilemma van geloof en rede blijkt. Agnosticisme is de visie dat we het in het midden moeten laten of God bestaat. De argumenten pro en contra zouden elkaar in evenwicht houden. Deze visie veronderstelt dat de uitspraak 'God bestaat' tenminste betekenis heeft. Maar het dilemma van geloof en rede laat zien dat er slechts twee mogelijkheden zijn. Ofwel (a) een geloofsovertuiging ligt buiten het domein van de rede (de TBR). Dan volgt dat er aan de uitspraak 'God bestaat' geen betekenis verleend kan worden (semantisch atheïsme). Ofwel (b) de geloofsovertuiging valt binnen de jurisdictie van de rede. In dat geval is de onwaarheid van de overtuiging waarschijnlijker dan de waarheid ervan, en moeten we tot klassiek atheïsme concluderen. In beide gevallen heeft de agnost ongelijk. Ook kunnen we hem beschuldigen van een gebrek aan existentieel engagement. Want of we gelovig zijn of atheïst, heeft diepgaande gevolgen voor onze levenshouding. De atheïst moet zich tevredenstellen met het leven zoals dit zich empirisch voordoet. De gelovige vlucht in dromen van hiernamaals en goddelijke genade. Door niet te kiezen tussen geloof of atheïsme laat de agnost zijn levenshouding op een wezenlijk punt onbepaald.

Hoe moet de atheïst zich gedragen in discussies met gelovigen? Hij zal beginnen met niets te zeggen. Als de gelovige dan een religieuze uitspraak doet, zal de atheïst hem laten zien dat deze uitspraak ofwel naar alle waarschijnlijkheid onwaar is, ofwel geen betekenis heeft. In discussies met gelovigen blijkt dat hun 'taalspel' oscilleert tussen deze twee mogelijkheden. Aanvankelijk zal de gelovige wellicht een uitspraak doen die empirische implicaties heeft. Gewezen op de onwaarschijnlijkheid dat zo'n uitspraak waar is, doet de gelovige een zet in het religieuze taalspel waardoor hij de oorspronkelijke uitspraak afschermt tegen redelijke kritiek. Maar daarmee berooft hij die van zijn betekenis. Deze oscillatie tussen onwaarheid en onzin is precies wat we moeten verwachten van religieuze taalspelen. Want  godsdienst is een uitdrukking van het verlangen dat de werkelijkheid meer omvat dan ze in feite omvat. Zodra de gelovige probeert dit 'meer' helder te formuleren, bemerkt hij dat zijn formuleringen onwaar zijn, en vlucht hij in betekenisloosheid. Het is dan ook ironisch dat volgens velen alleen godsdienst een betekenis aan het menselijk leven kan verlenen.

Uit: Atheïstisch manifest en De onredelijkheid van religie - Herman Philipse
Pag.
2004 Uitgeverij Bert Bakker Amsterdam
Bestellen?