God en het monotheïstisch dilemma

In de jaren zestig en zeventig maakten vele gelovigen en niet-gelovigen een afspraak met de monotheïstische god. De gelovigen zouden in hem blijven geloven en de niet-gelovigen zouden zijn positie gedogen, mits Hij zich ook wat zou aanpassen. Hij zou zich bijvoorbeeld niet met klemmende directieven tot de gelovigen moeten richten, maar met poëtische en vriendelijke teksten die eerder als “tips” dan als “geboden” zouden moeten gelden. Het wondermiddel waarmee dat gerealiseerd zou worden heette “interpretatie”. De wetenschap die hierbij een nuttige functie zou kunnen vervullen was de “hermeneutiek” (leer van de uitleg van teksten). Wanneer in de Heilige Schrift zou staan “Stenig de godslasteraar” dan zou men dat moeten lezen als: “voer een indringend gesprek met hem”. Als er zou staan “Verboden om te werken op de sabbath” dan geef je een wending aan het woord “werken” of aan het woord “sabbath”, zodanig dat je de 24-uurs economie niet in de wielen rijdt. Heel lang heeft men gedacht dat dit zou werken en eigenlijk denken velen dat nog steeds.

Maar aan het begin van de 21ste eeuw werden we geconfronteerd met een geheel nieuwe figuur: de religieuze radicaal. De radicaal doet niet mee aan de hermeneutische omtovering van God in een vrijzinnige figuur en hij neemt het boek dat God heeft geschreven heel serieus. De gelovigen noemen hem een “fundamentalist” en de niet-gelovigen een “gevaarlijke gek”, maar dat maakt de radicaal niet uit. Hij zegt: “er staat wat er staat.” Hij zegt: “Als God in Zijn boek zegt dat godslastering hem een gruwel is dan moet je elke toneelschrijver, romanschrijver of cabaretier die Zijn naam bezoedelt tot in de uithoeken van de wereld achtervolgen en de straf opleggen die in Zijn boek is voorgeschreven.”

Zo komen we bij wat ik Het monotheïstisch dilemma noem (in een boek dat nog moet verschijnen). Het monotheïstisch dilemma is het dilemma waarin de radicale interpreten van de drie monotheïstische godsdiensten (Jodendom, Christendom, Islam) verkeren, namelijk dat zij denken te leven in een dubbele rechtsorde. Enerzijds is daar de rechtsorde van de democratische samenleving met haar wetten en geboden, maar anderzijds zijn daar ook de wetten van God en die kunnen wel iets heel anders voorschrijven. Als de gewone wet op godslastering drie maanden celstraf stelt (een wet die overigens nog binnenkort wordt afgeschaft ook), maar God stelt daarop in zijn Heilig Boek de enige juiste straf, namelijk de dood, dan dient men voor het laatste te kiezen.

De radicaal vindt dan steun en inspiratie in verhalen uit de heilige boeken waarin eigenrichting als het enig juiste middel wordt voorgeschreven, zoals het verhaal van Pinechas uit Numeri 25 die met goedkeuring van God zelf een paar godslasteraars om het leven brengt.

Moderne gelovigen en “gelovigen in het geloof” (mensen die zelf niet geloven, maar het goed vinden voor anderen) hebben alles uit de kast getrokken om de gedachte weg te drukken dat sommige gelovigen werkelijk inspiratie voor geweld putten uit hun geloof. De westerse intellectuelen wentelen zich in rouwbeklag over kolonialisme, armoede, onderdrukking, imperialisme en wat niet meer. Zij kunnen maar niet geloven dat ook religie aanknopingspunten kan bieden voor geweld. Zij proberen ons en in de eerste plaats zichzelf wijs te maken dat wie zich opblaast bij een zelfmoordaanslag dat doet uit onvrede over het kolonialisme. Alleen: elke nieuwe zelfmoordaanslag maakt het de gelovigen in het geloof wel steeds moeilijker. Er zijn misschien toch wel echt mensen die een radicale interpretatie geven aan hun geloof. Zij ervaren het monotheïstisch dilemma als reëel. Het zijn er niet zo heel veel misschien, maar wel genoeg om een serieus probleem te vormen.

Volgens de vrolijke postmodernisten is het monotheïstisch dilemma totaal geen probleem. Je mag met de tekst van een Heilige Boek tenslotte doen wat je wil. Maar de radicaal heeft daarmee serieuze moeite, want dan is het woord van God niets anders dan een gewoon gedicht. De radicaal wil houvast. Echt houvast in deze uitzichtloze wereld. Hij ervaart het contrast tussen de Heilige Wet en de wetten van de staat echt als een dilemma.

Westerse en niet-westerse overheden zijn nog niet klaar met de radicalen, want vreemd genoeg vermeerderen zij zich sneller dan de ongelovigen en de gematigden. En vreemd genoeg is radicaal geloof succesvoller dan de “gematigdheid” waarop de moderne elite zijn hoop heeft gevestigd.

Het gepraat over “dialoog” en “respect” krijgt daarmee een wat obligaat karakter en diegenen die het voor in de mond bestorven ligt geloven er zelf ook niet meer in. Misschien moeten we gaan nadenken over een hele andere manier om met geloof om te gaan. Dat vooronderstelt echter dat we weten wat de mogelijkheden zijn.

In mijn boek The Secular Outlook: In Defense of Moral and Political Secularism (Wiley-Blackwell) dat deze week verschenen is probeer ik nieuwe wegen te schetsen waarop we met religie, ook radicale religie, kunnen omgaan. Elke verandering begint volgens mij bij een goed begrip van religieus radicalisme. De zogenaamde gematigden en zij die erg in die “gematigdheid” geloven zijn natuurlijk geen probleem als de hele wereld hun voorbeeld zou volgen. Maar dat is niet zo. Daarom moeten we proberen te begrijpen wat in de religieuze radicaal omgaat en de instituties van de seculiere staat versterken. In beginsel kan de staat zich op vijf manieren tegenover religie verhouden. Allereerst: religie bestrijden. Maar dat leidt tot tirannie, zoals we weten uit de Soviet-Unie. Men kan ook één religie als de enige ware verklaren, zoals de religieuze radicalen willen. Voor die ene ware religie willen zij ons en trouwens ook zichzelf wel opblazen. Ook dat is niet aantrekkelijk natuurlijk. Als derde kan men een joods-christelijke Leitkultur bepleiten, wat in wezen niet-gelovigen discrimineert. Dat is het perspectief van zowel de PVV als het CDA. Waarom vallen die twee elkaar niet veel enthousiaster in de armen? Maxime begrijpt dit veel beter dan Ab. Verder (het vierde perspectief) kan men proberen het multiculturalisme of het religieuze groepsdenken in het zadel te houden. Dat is waaraan de oude garde van de PvdA met de moed der wanhoop zich nog steeds vastklampt: het anti-Schefferiaans contingent van de sociaal-democratie, om het zo maar te zeggen. Ik onthoud mij van verder commentaar op het multiculturalisme. Ik voel zelf het meest voor (het vijfde perspectief) een revitalisering van het model van de religieus neutrale staat. Waarom dat zo is leg ik uit in de twee bovenvermelde boeken.

Paul Cliteur

Dit artikel is geschreven als inleiding voor Manuscripta waar Cliteurs te verschijnen boek Het monotheïstisch dilemma: theologie van het terrorisme (November 2010) wordt besproken (zondag 5 september; aanvang: 14.30 uur; locatie: Westerunie, Amsterdam). Zijn The Secular Outlook: In Defense of Moral and Political Secularism (Wiley-Blackwell 2010) is deze week verschenen.

Bestellen?

[Deze tekst verscheen vandaag in de papieren edite van de Volkskrant.]